Alergie pokarmowe. Przyczyny, objawy, rozpoznawanie, zapobieganie i leczenie

Alergia pokarmowa to nieprawidłowa (nadmierna, niewspółmierna do bodźca) reakcja immunologiczna organizmu, powodująca występowanie różnych objawów klinicznych po spożyciu pokarmu, na który dana osoba jest uczulona. Może wystąpić w każdym wieku, jednak najczęściej ujawnia się u niemowląt i małych dzieci. Jest to związane z występującą we wczesnym okresie życia zwiększoną podatnością układu immunologicznego przewodu pokarmowego na nieprawidłowe reakcje. W wielu przypadkach alergia pokarmowa ustępuje wraz z wiekiem. Jednak stosunkowo często jest pierwszym objawem predyspozycji organizmu do innych chorób alergicznych.
Z powodu alergii cierpi obecnie około 8-10% populacji świata. Szacuje się, że liczba osób zapadających na przynajmniej jedną z form choroby alergicznej (alergia na pyłki roślinne, roztocze, alergia pokarmowa) podwaja się co 10 lat.
W całej populacji częstość występowania alergii pokarmowej wynosi około 1-3%, z czego 6-8% stanowią dzieci. Alergia pokarmowa występuje u około 17% wszystkich osób cierpiących z powodu różnych form alergii. Jest jedną z trzech najczęściej występujących chorób alergicznych (po alergiach na pyłki roślinne – 49% i roztocza – 19%).
Za rozwój alergii odpowiedzialnych jest wiele czynników. Wśród nich dużą rolę odgrywają czynniki genetyczne. Ocenia się, że prawdopodobieństwo rozwoju alergii u dzieci zdrowych rodziców wynosi około 12%. Jeżeli u matki występuje alergia, ryzyko to wzrasta do 60%, natomiast gdy z powodu choroby cierpi również ojciec – nawet do 70-80%. Drugim bardzo ważnym czynnikiem odpowiedzialnym za powstawanie alergii jest szybko postępujący rozwój cywilizacyjny oraz – będące jego konsekwencją – coraz większe zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Częstość występowania alergii narasta bardzo szybko przede wszystkim w krajach wysokorozwiniętych, w których styczność z różnego rodzaju substancjami chemicznymi (spaliny samochodowe, detergenty, kosmetyki, dodatki do żywności) jest znacznie większa w porównaniu z krajami o niskim stopniu urbanizacji i słabo rozwiniętym przemyśle i motoryzacji. Do głównych przyczyn wzrostu zachorowań na alergie pokarmowe należy zwiększenie spożycia niektórych produktów spożywczych (np. egzotycznych owoców i warzyw) a także częstsze wykorzystywanie żywności wysoko przetworzonej do przygotowywania posiłków (gotowe produkty lub półprodukty).
Mechanizm powstawania alergii jest bardzo złożony, przy czym spowodowany jest współdziałaniem czynników genetycznych i środowiskowych. To, czy dojdzie do powstania alergii, w dużej mierze uzależnione jest od ekspozycji na dany alergen, czasu i nasilenia z jakim oddziałuje on na organizm (w tym na przewód pokarmowy – w przypadku alergii pokarmowych).
Ekspozycja na alergeny pokarmowe jest jednym z głównych środowiskowych czynników ryzyka rozwoju alergii. Dochodzi do niej w przypadku nieprawidłowego sposobu odżywiania się kobiet w ciąży i karmiących piersią, żywienia niemowląt sztucznymi mieszankami mlecznymi, braku karmienia piersią, przedwczesnego wprowadzenia stałych produktów do diety malucha, dodawania do pokarmów produktów alergizujących, a także wskutek nieprawidłowych nawyków żywieniowych dziecka.
Niepożądane reakcje organizmu, występujące po spożyciu pokarmów, przyjmują dwie formy.
alergii pokarmowych, w których występowanie objawów klinicznych jest skutkiem patogenetycznych mechanizmów immunologicznych (reakcja alergiczna jest ściśle związana z obecnymi w organizmie swoistymi przeciwciałami lub uczulonymi limfocytami);
nietolerancji pokarmowych – związanych z mechanizmami nieimmunologicznymi, w tym wrodzonymi lub nabytymi zaburzeniami enzymatycznymi w jelicie cienkim (przykładem nietolerancji jest niska aktywność enzymów wydzielanych w jelicie cienkim, która powoduje, że nie strawione tam cukry ulegają fermentacji w jelicie grubym, wskutek czego dochodzi do wzdęć, bólów brzucha a nawet biegunek).
Rozróżnienie tych dwóch form reakcji na spożywane pokarmy jest szczególnie istotne, ponieważ sposób ich leczenia znacząco się różni.
Alergię pokarmową może wywołać prawie każdy produkt spożywczy, gdyż większość składników żywności i substancji do niej dodawanych posiada właściwości alergizujące. Przyczyną alergii pokarmowych u dzieci jest najczęściej spożycie produktów pochodzenia zwierzęcego, podczas gdy u osób dorosłych większe ryzyko stanowią produkty pochodzenia roślinnego.
Do najczęściej alergizujących środków spożywczych zalicza się: białko jaja, orzeszki ziemne, ryby, mleko krowie, białka zbóż, soję, soczewicę, groszek, wołowinę, skorupiaki, musztardę, orzechy laskowe, orzechy kokosowe, szynkę, mięso kury i królika, nasiona słonecznika, marchew, brzoskwinie, migdały, proszek do pieczenia oraz barwniki azowe.

Objawy kliniczne alergii pokarmowej

Objawy towarzyszące alergii pokarmowej mogą być bardzo różnorodne – począwszy od objawów ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, biegunki), poprzez objawy ze strony dróg oddechowych, aż po wysypki i uporczywy świąd skóry.
W przypadku alergii pokarmowej występują trzy rodzaje reakcji:
reakcja alergiczna typu natychmiastowego – dotyczy około 50% przypadków, występuje przede wszystkim u dzieci, objawy kliniczne pojawiają się po kilku minutach od spożycia alergenu pokarmowego (np. pokrzywka, wstrząs anafilaktyczny);
reakcja alergiczna typu cytotoksycznego – dotyczy około 20% przypadków, dochodzi w niej do zniszczenia komórek (np. immunocytopenia, plamica);
reakcja alergiczna typu kompleksów immunologicznych – objawy kliniczne mogą wystąpić po upływie kilku godzin lub nawet kilku dni od spożycia alergenu pokarmowego (np. vasculitis allergica).
Objawy kliniczne alergii pokarmowej są różnorodne, dotyczą wielu narządów i układów, są odmienne u dzieci i osób dorosłych. Wśród najczęściej występujących objawów klinicznych alergii pokarmowej u dzieci wymienia się:
– objawy żołądkowo-jelitowe (niechęć do spożywania produktów mlecznych, ulewanie lub wymioty, kolka brzuszna, przewlekła biegunka, u starszych dzieci – zaparcia);
– objawy skórne (zmiany o charakterze wypryskowym na odkrytych częściach ciała, pokrzywka lub liszaj grudkowy – u starszych dzieci);
– objawy ze strony układu oddechowego i uszu (przewlekły kaszel, nieżyt nosa, astma, nawracające zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli, zapalenie ucha środkowego);
– przewlekłe niedożywienie;
– zespół złego wchłaniania;
– wstrząs anafilaktyczny;
– objawy ze strony układu moczowego (krwinkomocz, krwiomocz, mimowolne moczenie dzienne i nocne, zespół mocznicowy);
– inne (niedokrwistość z niedoboru żelaza, trombocytopenia, leukopenia, zlewne poty).
Do najczęściej występujących objawów klinicznych alergii pokarmowej u osób dorosłych należą:
– alergiczne zapalenie jamy ustnej,
– nawracające aftowe zapalenie jamy ustnej,
– refluks przełykowy (często współistniejący z astmą),
– ostra alergiczna reakcja błony śluzowej żołądka (bóle w nadbrzuszu i wymioty pojawiające się bezpośrednio po spożyciu pokarmu),
– przewlekła reakcja alergiczna żołądka i dwunastnicy (przewlekłe objawy dyspeptyczne),
– ostre i przewlekłe zaburzenia jelitowe, biegunki,
– alergiczny nieżyt nosa,
– nieżyt ucha środkowego,
– nieżyt krtani,
– astma,
– zmiany skórne (rumienie, grudki obrzękowe, bąble pokrzywkowe – najczęściej towarzyszące innym objawom),
– atopowe zapalenie skóry,
– pokrzywka,
– obrzęk naczynioworuchowy,
– wstrząs anafilaktyczny,
– inne objawy (ataki migreny, zespół przewlekłego zmęczenia, zaburzenia snu, obrzęki dłoni, stóp i stawów).
W niektórych przypadkach alergia pokarmowa może doprowadzić do wstrząsu anafilaktycznego, który stanowi jedną z głównych przyczyn bezpośredniego zagrażenia życia. Tak silną reakcję organizmu może spowodować spożycie orzeszków ziemnych, ryb, skorupiaków, selera, białka jaja kurzego, ziarna sezamowego i niektórych przypraw.

Alergia krzyżowa

U osób, u których występują alergie wziewne lub kontaktowe, istnieje jednocześnie ryzyko wystąpienia tego samego rodzaju reakcji alergicznej po spożyciu niektórych produktów żywnościowych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (Tabela). Jest to spowodowane reakcją krzyżową między roślinami spokrewnionymi botanicznie oraz obecnością w produktach spożywczych pyłków roślinnych lub innych alergenów o podobnym składzie.
Tabela 1. Przykładowe reakcje krzyżowe między alergenami wziewnymi lub kontaktowymi a alergenami pokarmowymi.

Rozpoznawanie alergii pokarmowych

Diagnostyka alergii pokarmowych jest trudna, z uwagi na brak metod, które pozwoliłyby w sposób jednoznaczny rozpoznać chorobę i czynniki będące jej przyczyną. Rozpoznanie opiera się na wielostronnym badaniu, składającym się z wywiadu chorobowego i żywieniowego, badań immunologicznych krwi, testów skórnych oraz wykonywaniu tzw. pokarmowych testów prowokacyjnych. Te ostatnie polegają na podawaniu stopniowo zwiększanych ilości alergenu pokarmowego – aż do wystąpienia objawów klinicznych.

Zapobieganie alergiom pokarmowym

Zapobieganie alergiom pokarmowym może odbywać się na dwóch poziomach:
pierwotnym – polega na zapobieganiu wystąpieniu alergii u osoby nieuczulonej,
wtórnym – ma na celu zapobieganie występowaniu objawów alergii u osoby już uczulonej.
Prewencja pierwotna jest szczególnie ważna w dzieciństwie, zwłaszcza u dzieci z obciążeniem dziedzicznym. W tym ostatnim przypadku powinna być podjęta już na etapie ciąży, a następnie kontynuowana w okresie karmienia piersią.
Matkom dzieci z grupy wysokiego ryzyka zaleca się, aby:
– w ciąży i w okresie karmienia piersią unikały spożywania produktów powszechnie uznanych za alergeny (produktów zbożowych zawierających gluten – pszennych, żytnich, jęczmiennych i owsianych, skorupiaków i ich przetworów, jaj i produktów pochodnych, ryb i przetworów rybnych, orzechów – orzechów ziemnych, migdałów, orzechów laskowych, włoskich, nerkowców i ich pochodnych, nasion soi i produktów, do których są one dodawane, mleka i produktów mlecznych, selera, gorczycy, nasion sezamu, dwutlenku siarki i siarczynów); ponieważ wiele z wyżej wymienionych produktów jest źródłem cennych składników pokarmowych, korzystnie byłoby uzyskać poradę dietetyczną, dzięki której dieta kobiet ciężarnych i karmiących piersią pozostanie odpowiednio zbilansowana;
– karmienie wyłącznie piersią obejmowało pierwsze 4-6 miesięcy życia, a pierwsze produkty stałe wprowadzane były stopniowo dopiero po tym okresie;
– dzieci przed drugim rokiem życia nie otrzymywały jaj, natomiast do końca trzeciego roku życia – orzeszków ziemnych, orzechów i ryb;
– pilnowały, żeby dziecko nie stykało się z alergenami wziewnymi, takimi jak: roztocze kurzu domowego, sierść zwierząt, pierze, pleśń, dym nikotynowy.
Wśród innych zasad prewencji pierwotnej alergii pokarmowych wymienia się:
– spożywanie probiotyków oraz innych preparatów i środków spożywczych zawierających korzystne dla człowieka szczepy bakterii wzmacniających układ immunologiczny przewodu pokarmowego,
– gotowanie produktów spożywczych, o których wiadomo, że obróbka termiczna zmniejsza ich właściwości alergizujące,
– unikanie pokarmów zawierających histaminę, tyraminę i serotoninę (sery pleśniowe typu brie i roquefort, ekstrakty drożdży, ekstrakty ryb, kiszona kapusta, czekolada, awokado, banany, orzechy włoskie, ananasy) oraz dodatki chemiczne,
– zapobieganie zakażeniom, zwłaszcza jelitowym.
Prewencja wtórna alergii pokarmowych obejmuje opracowanie indywidualnej diety eliminującej szkodliwe pokarmy – dla kobiet ciężarnych, u których wystąpiły objawy uczulenia, dla matek karmiących piersią, których dzieci mają objawy kliniczne alergii pokarmowej oraz dla dzieci i osób dorosłych, u których takie objawy występują. Osoby te powinny wyeliminować alergen z diety. Pomocny bywa tutaj bardzo staranny dobór produktów wykorzystywanych do przygotowywania potraw, uważne czytanie informacji umieszczanych na etykietach środków spożywczych, a w przypadku spożywania gotowych potraw – poszukiwanie informacji o ich dokładnym składzie.

Leczenie alergii pokarmowych

Podstawą leczenia alergii pokarmowych jest dieta eliminacyjna. W zależności od nasilenia objawów oraz stanu klinicznego pacjenta, obejmuje ona czasowe wyeliminowanie jednej lub kilku grup produktów podejrzewanych o wywołanie alergii pokarmowej. W przypadku, gdy zastosowanie diety eliminacyjnej nie przynosi oczekiwanych rezultatów, zazwyczaj włączane jest leczenie farmakologiczne. W leczeniu alergii pokarmowych znalazło również zastosowanie odczulanie, które powoduje, ze układ immunologiczny przewodu pokarmowego przestaje reagować na alergeny, lub jego reakcja jest słabsza. Nierzadko zdarza się, że reakcja na alergen jest bardzo silna i powoduje zagrożenie życia (wstrząs anafilaktyczny, obrzęk Quinckego). Niezbędne jest wówczas szybkie podanie odpowiednich leków – we wstrząsie anafilaktycznym jest to adrenalina, natomiast w przypadku obrzęku Quinckego – hydrokortyzon i leki przeciwhistaminowe.

Aktualizacja: 2017-01-10
mgr inż. Iwona Sajór Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować

Spis tematów

Objawy kliniczne alergii pokarmowejAlergia krzyżowaRozpoznawanie alergii pokarmowychZapobieganie alergiom pokarmowymLeczenie alergii pokarmowych