Stany zapalne układu oddechowego

Zapalenia dróg oddechowych polegają na przekrwieniu i obrzęku błony śluzowej oskrzeli, któremu zazwyczaj towarzyszy zwiększone wytwarzanie śluzu przez powiększone gruczoły śluzowe oraz nacieczenie ściany oskrzeli „komórkami zapalnymi”, co powoduje zwężenie oskrzeli większych, a nawet niedrożność – zwykle przejściową – oskrzeli mniejszych (ryc. 10.2).

Zwiększone wydzielanie śluzu drażni zakończenia nerwowe, wyzwalając odruch kaszlu połączony zwykle z odpluwaniem śluzowej bądź – jak w przewlekłych stanach zakaźnych – ropnej plwociny.

W zależności od charakteru plwociny mówimy o nieżycie:

●  śluzowym,

●  śluzowo-ropnym,

●  ropnym,

●  włóknikowym (jeśli chorzy w plwocinie wykrztuszają wytworzone w oskrzelach błony rzekome w kształcie odlewów oskrzelowych).

Z punktu widzenia klinicznego mogą to być ostre lub przewlekłe zapalenia dróg oddechowych. Stanom ostrym towarzyszy zazwyczaj suchy kaszel połączony z uczuciem drażnienia lub bólu w górnych drogach oddechowych.

Natomiast stanem przewlekłym jest zazwyczaj odpluwanie szarozielonej lub białoszarej, ciągnącej się plwociny.

Przyczyną zapaleń (nieżytów) oskrzeli mogą być:

●  czynniki zakaźne (natury bakteryjnej bądź wirusowej),

●  czynniki fizyczne (nagłe zmiany temperatury otoczenia),

●  czynniki chemiczne drażniące błonę śluzową oskrzeli (gazy, aerozole),

●  pasożyty,

●  ciała obce, dym, pyły itd.

Zapaleniom oskrzeli, zwłaszcza ostrym, towarzyszy zazwyczaj ogólne złe samopoczucie, podwyższona temperatura ciała oraz dreszcze. Przewlekłe zapalenie oskrzeli rozwija się zazwyczaj jako proces wtórny, w następstwie ostrych nieżytów oskrzeli, bądź też jako proces pierwotnie przewlekły, jeśli czynniki sprzyjające ich powstawaniu działają systematycznie i długotrwale. Przewlekły nieżyt oskrzeli może trwać miesiącami, a nawet latami, z okresowymi zaostrzeniami w klimatycznie niekorzystnych porach roku (jesień, zima).

Przewlekłe zapalenia – jako dłużej trwające – uszkadzają zwykle głębsze warstwy ściany oskrzela, stwarzając predyspozycje do przenikania czynników zapalnych w miąższ płucny oraz do rozszerzeń światła oskrzeli (rozstrzeni).

Domowa pomoc przedlekarska. Stosujemy:

●  środki wykrztuśne (syropy) i napotne (Polopiryna, Calcipiryna, Asprocol, Polopiryna S), najwyżej 1 tabl.,

●  w początkowym okresie stanów podgorączkowych bądź gorączkowych objawowe środki przeciwgorączkowe (paracetamol) po 1 tabl.,

●  ogólne, rozgrzewające nacierania klatki piersiowej, np. spirytusem salicylowym lub mrówkowym, roztworem naturalnym spirytusu, wódki bądź terpentyny,

●  napar kwiatu lipowego, sok malinowy, mleko z miodem,

●  w przypadkach towarzyszącej znacznej chrypki – Sal. Ems (po 4 tabl. na szklankę gorącego mleka 2 razy dziennie),

●  w przypadku silnego, wilgotnego kaszlu, gorączki i uczucia duszności oraz ciężaru w klatce piersiowej – bańki,

●  w razie uczucia ogólnego osłabienia – preparaty wspierające czynności narządu krążenia.

Jeżeli po zrealizowaniu powyższych zaleceń nie nastąpi poprawa w ciągu kilku do kilkunastu godzin, należy skorzystać z pomocy lekarskiej.

Wszelkie stany zapalne miąższu płuc, a więc pęcherzyków płucnych lub tkanki podścieliskowej (śródmiąższowej), charakteryzujące się tworzeniem w nich wysięku zapalnego nazywamy zapaleniem płuc.

Następstwem tych stanów jest:

●  zmniejszenie powietrzności płuc,

●  mniejsza lub większa duszność (w zależności od wielkości obszaru płuca objętego procesem zapalnym),

●  przyspieszenie oddechu,

●  niekiedy sinica.

Przyczyny. Zapalenie płuc może być wywołane przez wiele różnych czynników. W zależności od rodzaju czynnika wywołującego wyróżniamy następujące typy zapalenia płuc:

●  bakteryjne (jeśli czynnikiem wywołującym są bakterie, np. dwoinka zapalenia płuc, paciorkowiec),

●  wirusowe (jeśli czynnikiem wywołującym jest wirus, np. wirus grypy, odry, różyczki, adenowirusy),

●  wywołane przez grzyby bądź pierwotniaki, riketsje, mikoplazmy itp.,

●  o przyczynach mieszanych.

Z punktu widzenia klinicznego zapalenie płuc może się rozpocząć nagle i mieć przebieg ostry i burzliwy (np. krwiopochodne zapalenie płuc płatowe, zwane też krupowym), a może też rozwijać się powoli (w postaci rozproszonych, mniejszych lub większych ognisk), np. na skutek przenikania procesu zapalnego z dróg oddechowych (np. zapalenie płuc odoskrzelowe, zwane też zrazikowym).

Odoskrzelowe zapalenie płuc to zazwyczaj wieloogniskowy typowy proces zapalny, do którego dochodzi w wyniku przenikania drobnoustrojów od strony oskrzeli, przez uszkodzone procesem zapalnym ich ściany.

Objawy. W pierwszej fazie przypominają zapalenie oskrzeli. Stąd też w początkowym okresie rozwijającego się odoskrzelowego zapalenia płuc istnieją trudności w odgraniczeniu tego nowo powstającego stanu chorobowego od dotychczasowego, przedłużającego się stanu gorączkowego w przebiegu zapalenia oskrzeli. Ogniska zapalne ulegają stopniowo poszerzaniu, zlewają się z sobą i w ten sposób obejmują większe partie płuc. Kaszel jest dokuczliwy, bolesny i utrudniony z powodu dołączającego się bólu w klatce piersiowej, zwłaszcza w linii przyczepu przepony. W takiej sytuacji konieczne jest wezwanie lekarza.

Leczenie. Wymaga dołączenia do stosowanych dotychczas objawowych środków przeciwzapalnych preparatów przeciwbakteryjnych (antybiotyki, chemioterapeutyki), przeciwgorączkowych oraz wykrztuśnych.

Rokowanie. Zależy od ogólnego biologicznego stanu człowieka, u którego wystąpiło zapalenie, oraz od rozległości zmian zapalnych w płucach. Liczne dostępne obecnie antybiotyki i środki przeciwzapalne sprawiają, że rokowanie w większości tego typu stanów chorobowych jest pomyślne.

Zapobieganie. Polega na skutecznym leczeniu zapaleń oskrzeli typu zakaźnego.

Należy też zwrócić uwagę, że u osób starszych z przewlekłą niewydolnością krążenia, leżących z jakiegoś innego powodu przez dłuższy czas w łóżku (np. z powodu złamania nogi, wylewu krwi do mózgu z następowym niedowładem lub zawału serca), odoskrzelowe zapalenie płuc może rozwinąć się na tle istniejącego zastoju lub niedodmy w płucach.

Płatowe zapalenie płuc jest zwykle wywołane przez bakterię zwaną paciorkowcem zapalenia płuc. Rozwija się nagle, w sposób dość gwałtowny, zazwyczaj u osób o zmniejszonej ogólnej odporności organizmu. Spotyka się je znacznie rzadziej niż odoskrzelowe zapalenie płuc. Proces zapalny obejmuje nieomal jednocześnie cały jeden (lub niekiedy więcej) płat płuca – stąd jego nazwa – i zwykle od razu opłucną pokrywającą dany płat; dlatego chorzy odczuwają dość silny, bardzo dokuczliwy, nasilający się na szczycie wdechu ból w klatce piersiowej.

Objawy. Początek takiego zapalenia jest zazwyczaj nagły. Wśród najczęstszych objawów sugerujących płatowe zapalenie płuc wymienić należy:

●  nagłe, niespodziewane dreszcze,

●  duszność,

●  ból w klatce piersiowej,

●  przyspieszenie i spłycenie oddechu,

●  niekiedy sinicę,

●  wysoką gorączkę utrzymującą się przez wiele dni,

●  zazwyczaj na wargach pojawiającą się opryszczkę,

●  kaszel – ciężki, głęboki, dokuczliwy, połączony z odpluwaniem stopniowo coraz większej ilości rdzawo podbarwionej plwociny.

Od początku stan jest poważny i wymaga leczenia szpitalnego.

Rozpoznanie. Ustala się je na podstawie wyników badania lekarskiego i badania radiologicznego klatki piersiowej.

W płatowym zapaleniu płuc, szczególnie jeśli występuje ono u osób starszych, należy liczyć się z możliwością dołączenia się niewydolności krążenia, wysięku zapalnego w jamie opłucnej. Stąd też rokowanie w tych przypadkach jest poważne.

Wirusowe zapalenie płuc występuje najczęściej jako powikłanie przedłużającego się zakażenia grypowego lub grypopodobnego. Jego cechą charakterystyczną jest szerzenie się procesu zapalnego w tkance śródmiąższowej, a w mniejszym stopniu w świetle pęcherzyków płucnych. Stąd też stwierdzane zjawiska osłuchowe podczas badania płuc w tym typie zapalenia są znacznie słabiej wyrażone niż zmiany obserwowane w badaniu radiologicznym.

Objawy. Początek tego typu zapalenia, jeżeli nie jest powikłaniem ostrej grypy, jest mniej gwałtowny. Podobnie występuje gorączka, ale zazwyczaj nie ma wyraźnych dreszczy, intensywnego kaszlu, duszności lub bólu w klatce piersiowej. Na początku dominują raczej objawy ogólnego osłabienia, „rozbicia” oraz bóle głowy.

Powikłania pogrypowe przebiegają bardziej burzliwie ze względu na silnie zazwyczaj wyrażone objawy toksemii (przyspieszenie akcji serca i oddechu, spadek ciśnienia tętniczego, silniejsza duszność, sinica itp.).

Rozpoznanie. Jest możliwe do ustalenia przez lekarza prawie wyłącznie na podstawie badania radiologicznego klatki piersiowej.

Chorzy wymagają leczenia szpitalnego, zazwyczaj na oddziałach chorób zakaźnych.

Ropień płuca jest to stan bakteryjnego, ropnego, zazwyczaj organicznego zapalenia tkanki płucnej, połączony ze zgorzelą, czyli martwicą w jego części centralnej. Może się on wytworzyć w następstwie niepomyślnego leczenia zapalenia płuc (najczęściej płatowego) lub wskutek powikłania procesem zapalnym niedodmy lub zawału płuca.

Objawy ropnia lub ropni płuc zazwyczaj charakteryzują się:

●  uporczywą wysoką gorączką,

●  dreszczami,

●  ogólnym złym samopoczuciem,

●  obfitym odpluwaniem cuchnącej, mętnej śluzowo-ropnej plwociny.

Leczenie. Jest długotrwałe, szpitalne.

Zapobieganie. Dokładne i skuteczne leczenie stanów zapalnych płuc.

Opłucna jest cienką błoną, która pokrywa płuca podwójną warstwą, tworząc jamę zamkniętą (jamę opłucnej).

Stany zapalne opłucnej mogą mieć charakter:

●  pierwotny, kiedy w sposób izolowany obejmują wyłącznie opłucną (bez zajęcia miąższu płucnego),

●  wtórny, np. gdy szerzący się w tkance płucnej proces zapalny obejmuje wtórnie również i opłucną (np. bardzo często przy płatowym zapaleniu płuc), lub też w wyniku bezpośredniego kontaktu drażni opłucną, wyzwalając odczynowy proces zapalny (np. przy rozwijających się w sąsiedztwie opłucnej ogniskach nowotworowych, w zawale płuca).

W toku procesu zapalnego, tak jak przy zapaleniu w każdym innym miejscu, dochodzi do niewielkiego pogrubienia, przekrwienia i rozpulchnienia opłucnej oraz osadzania się włóknika na jej powierzchni. Pogrubienie i przekrwienie opłucnej, a przede wszystkim osadzający się włóknik i powstająca nierówność jej powierzchni sprawiają, że w czasie oddychania (zwłaszcza na szczycie wdechu) nierówne powierzchnie zwróconych do siebie blaszek opłucnej ocierają się o siebie, wyzwalając dokuczliwy, zazwyczaj kłujący ból, uniemożliwiający prawidłowy, głęboki, swobodny oddech.

Cechą charakterystyczną bólu opłucnowego jest to, że nasila się on na szczycie wdechu, a ustępuje przy wstrzymaniu oddechu.

Niekiedy w jamie opłucnej gromadzi się płyn. Może on ulegać wtórnemu zakażeniu i przybierać charakter ropny.

Jeżeli ilość płynu wysiękowego jest znaczna, to takie zapalenie opłucnej nazywamy wysiękowym.

Stąd też zapalenie opłucnej dzielimy na:

●  suche,

●  wysiękowe,

●  wysiękowe ropne,

●  wysiękowe krwotoczne.

Zwane jest też włóknikowym, może poprzedzać zapalenie wysiękowe. W 80-90% zapalenie opłucnej, zwłaszcza suche, jest wyrazem zapalenia gruźliczego. Stąd też po jego przebyciu i zakończeniu czynnego leczenia chory taki powinien być przez przynajmniej 2-3 lata pod kontrolą okresową przychodni przeciwgruźliczej. Początek zapalenia opłucnej jest zwykle nagły. Rozpoczyna się ono na ogół dość silnym bólem zlokalizowanym w określonej części klatki piersiowej, nasilającym się oprócz wdechu także przy wszelkich wstrząsach w zakresie klatki piersiowej, a więc np.: przy kaszlu, kichaniu, skakaniu, skrętach, skłonach. Opisanemu bólowi towarzyszy zazwyczaj suchy kaszel (urywany) oraz stany podgorączkowe bądź gorączkowe.

Nie znając przyczyny nie wolno w żadnym wypadku lekceważyć opisanych objawów, gdyż pod ich maską może być ukryty poważniejszy proces.

Niekiedy początkowo suche zapalenie opłucnej może „kończyć się” jako zapalenie wysiękowe.

W razie nagromadzenia się w jamie opłucnej większej ilości płynu ból w klatce piersiowej może znikać na skutek rozdzielenia płynem trących pierwotnie o siebie blaszek opłucnej. Nagromadzony płyn może uciskać na płuco, zmniejszać powierzchnie wymiany gazowej i powodować uczucie duszności.

Po pewnym czasie leczenia wysiękowego zapalenia opłucnej ból może pojawić się ponownie jako następstwo powtórnego zbliżenia się blaszek do siebie. Należy to ocenić jako objaw korzystny, spowodowany zmniejszeniem się ilości płynu wysiękowego.

Rozpoznanie. W każdym przypadku powinien je ustalić lekarz (który niekiedy może wysłuchać tarcie opłucnowe). Niezbędne jest też prześwietlenie klatki piersiowej dla oceny ewentualnej obecności i ilości płynu oraz innych zmian w klatce piersiowej. Może okazać się też niekiedy konieczne nakłucie jamy opłucnej w celu jej odbarczenia, określenia charakteru płynu oraz pobrania próbek do dalszych badań diagnostycznych: biochemicznych, bakteriologicznych lub cytologicznych.

Postępowanie domowe. Stosujemy leżenie w łóżku, środki napotne, przeciwgorączkowe oraz nacieranie klatki piersiowej.

Leczenie. Prowadzi je tylko lekarz. Powinno ono być dostosowane zarówno do typu stwierdzonych zmian, stopnia ich nasilenia, jak i chorób współistniejących.

W wyniku zapalenia opłucnej niekiedy powstają zrosty (między blaszkami opłucnej), które przez dłuższy czas mogą przypominać wyjściowe bóle opłucnowe.

Zapobieganie: właściwa rehabilitacyjna gimnastyka oddechowa lub po prostu przez wykonywanie pojedynczych, głębokich wdechów (mimo bólu w okresie zdrowienia).

Następstwem wtórnego zakażenia bakteriami ropnymi płynu w przebiegu wysiękowego zapalenia opłucnej, bądź też skutkiem przebicia się ropnia płuc do jamy opłucnej jest zazwyczaj ropniak opłucnej.

Leczenie. Jest trudne, długotrwałe, szpitalne.

Rozpoznanie. Może ustalić lekarz wyłącznie przez nakłucie jamy opłucnej, obejrzenie i zbadanie pobranego płynu.

Krwisty płyn w jamie opłucnej, zwany krwiakiem opłucnej, spotykamy, aczkolwiek rzadko, zarówno w przebiegu gruźliczego zapalenia wysiękowego opłucnej, jak i w opłucnowych powikłaniach grypy, płatowym zapaleniu płuc lub w zawale płuca. Czynnikiem predysponującym może być też współistniejąca skaza krwotoczna. Najczęściej jednak krwisty płyn w jamie opłucnej powstaje w następstwie lokalnego bądź przenikającego z zewnątrz rozrostu (np. międzybłoniaka).