Słońce i skóra

Starzenie się skóry jest złożonym procesem biologicznym, wynikającym zarówno z czynników endogennych, jak i egzogennych. Jest ono częścią naturalnego procesu starzenia się, który dotyczy wszystkich narządów, tkanek i komórek. Podczas gdy oznaki starzenia się narządów wewnętrznych są ukryte, skóra ukazuje pierwsze zmiany wynikające z upływu czasu.

Budowa skóry

Skóra to największy organ ludzkiego ciała pokrywający i osłaniający powierzchnię do 2 m2. Składa się z trzech warstw:
•   Naskórek (łac. epidermis) – warstwa zewnętrzna – pełni funkcję ochronną, zawiera barwnik – melaninę, nadającą włosom i skórze barwę; dzieli się na 5 warstw: rogową, jasną (w miejscach, w których skóra jest gruba, w okolicy pięt i na wewnętrznej stronie dłoni), ziarnistą, kolczystą i podstawną.
•   Skóra właściwa (łac. cutis vera) – warstwa środkowa – zbudowana głównie z tkanki łącznej włóknistej, zawierająca naczynia krwionośne, nerwy, receptory oraz gruczoły, np. potowe. Jest to warstwa odżywcza, która dzieli się z kolei na dwie warstwy: brodawkowatą oraz siatkowatą (dolna warstwa skóry właściwej sąsiadująca z tkanką podskórną).
•   Tkanka podskórna (łac. hypodermis) – najgłębiej położona warstwa skóry, zbudowana z tkanki łącznej właściwej luźnej, zawierająca komórki tłuszczowe, których ilość jest uwarunkowana sposobem odżywiania, wiekiem czy płcią.
Skóra pełni wiele różnorodnych i złożonych funkcji: chroni przed zakażeniem patogenami, przed czynnikami mechanicznymi, termicznymi, chemicznymi, promieniowaniem UV, uczestniczy w utrzymaniu homeostazy. Odpowiada również za czynności percepcyjne bólu, dotyku, bierze udział w gospodarce tłuszczowej, wodno-elektrolitowej czy witaminowej.

Starzenie się skóry

Starzenie się skóry jest efektem skumulowanych zmian strukturalnych i fizjologicznych w każdej z warstw skóry, które doprowadzają do zmian w wyglądzie skóry, zwłaszcza w miejscach odsłoniętych na działanie słońca.
Pierwsze oznaki starzenia mogą pojawić się po 30. r.ż., szczególnie w okolicy szyi i oczu. Skóra traci wówczas swą elastyczność, staje się sucha i szorstka, ponieważ zmniejsza się ilość kolagenu odpowiedzialnego za jej sprężystość oraz regenerację.
Stopniowa utrata elastyczności prowadzi do spowolnienia tempa wzrostu naskórka i wydłużenia cyklu komórkowego, co zbiega się z wolniejszym gojeniem ran i mniej skutecznym łuszczeniem się skóry u osób starszych.
Skóra podlega endogennym przyczynom starzenia się, związanym ze zmianami w genomie, oraz egzogennym, wynikającym z czynników środowiska zewnętrznego (dym papierosowy, promienie UV, zanieczyszczenie środowiska zewnętrznego i inne).
Zjawiska te przebiegają równolegle. Nie mamy wpływu na naturalny proces starzenia, ale nasze wybory środowiskowe mogą powodować przedwczesne „zużycie” skóry.
Jednym z głównych czynników powodujących przedwczesne starzenie się skóry jest promieniowanie UV.
Niewłaściwe korzystanie z kąpieli słonecznych może powodować powstawanie rumienia skórnego, nowotworów skóry, pogłębiać zmarszczki, doprowadzać do uszkodzenia wzroku, działać alergicznie czy wywoływać udar cieplny.
Nadmiar promieni UV powoduje powstawanie dużej ilości aktywnych biologicznie wolnych rodników, które odpowiadają za utlenianie błon komórkowych i uszkodzenie struktur DNA w skórze.
Te zmiany są jedną z tzw. reakcji opóźnionych, w przeciwieństwie do zmian takich jak rumień skórny, który jest postacią oparzenia słonecznego i powstaje w kilka godzin po ekspozycji na promienie słoneczne.
Według klasyfikacji Fitzpatricka w zależności od zawartej w skórze ilości melaniny u ludzi można wyróżnić 6 fototypów skóry. Klasyfikacja ta oparta jest na obserwacjach reakcji skórnych po ekspozycji na światło słoneczne, w południe, trwającej 30 minut.
Melanina, od której zależy intensywność zabarwienia skóry, przyjmuje różne postacie chemiczne. Eumelanina powstaje u ludzi rasy czarnej i kaukaskiej, feomelanina u ludzi rasy celtyckiej i kaukaskiej.
Jej synteza w skórze jest zależna od wielu hormonów, w tym: melatoniny, kortykotropiny czy estrogenów. W zależności od wzajemnych proporcji wymienionych barwników mamy do czynienia z określonym zabarwieniem skóry.

Promieniowanie UV

Promieniowanie ultrafioletowe (UV) to promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 100 nm do 400 nm, niewidzialne dla człowieka. Jego źródłem jest światło słoneczne oraz światło łukowe.
Promieniowanie UV jest absorbowane przez kwasy nukleinowe i białka, co wywołuje fizykochemiczne zmiany w komórce. Wyróżniamy trzy główne zakresy fal:
– UVA (od 315 do 400 nm), które przenika do skóry właściwej. Promieniowanie to dzielimy na dwa podtypy: UVA-1 (340–400 nm) i UVA-2 (320–340 nm). UVA-2 działa na skórę podobnie jak UVB. UVA-1 wnika głęboko w skórę. Emisja UVA odpowiada za powstanie opalenizny, jak również za proces fotostarzenia się skóry i powstawanie reakcji fotoalergicznych. Reakcja, która zachodzi pod wpływem promieni UVA, jest opóźniona, dotyczy przebudowy białek i wpływa na strukturę kwasów nukleinowych. Natężenie tego typu promieniowania jest stałe, bez względu na porę roku czy stopień zachmurzenia, co więcej przenika ono przez szyby okienne.
– UVB (od 280 do 315 nm) – najważniejszy zakres promieniowania UV, przy długości fali 280 nm wykazuje największą efektywność, przenika do warstwy podstawnej naskórka, pobudza syntezę melaniny i produkcję witaminy D, powoduje powstawanie oparzeń słonecznych. Do powierzchni ziemi przenika jedynie około 5% promieniowania UVB. Pod wpływem tych promieni dochodzi do reakcji natychmiastowej, wynikającej z powstawania wolnych rodników – uwalniania mediatorów stanu zapalnego, histaminy, serotoniny czy prostaglandyn, rozszerzających naczynia i wtórnie powodujących obrzęk i rumień.
– UVC (< 280 nm) – ten rodzaj promieniowania jest w większości pochłaniany w warstwie ozonowej. Promienie te szybko wywołują rumień, działają drażniąco na spojówkę i rogówkę oka. Wykorzystywane są do sterylizacji w lampach bakteriobójczych.
Promieniowanie UVA i UVB odpowiadają za wczesne i późne uszkodzenia skóry, a efekt biologiczny zależy od stopnia pochłoniętej dawki oraz długości fali. Im krótsza fala, tym większą niesie ze sobą energię.
Emitowana energia zmniejsza się wraz z kątem padania, dlatego promieniowanie jest najsilniejsze w godzinach, w których słońce jest w zenicie.
Warto podkreślić, że promienie UV są odbijane od takich powierzchni jak woda, piasek czy śnieg, co może okazać się zwodnicze dla osób wybierających się na narty zimą lub spędzających wakacyjny czas pod parasolem przeciwsłonecznym.
Należy jednak pamiętać, że promienie słoneczne są niezbędne do życia, a w odpowiednich dawkach wykazują wiele korzystnych właściwości:
– stymulują syntezę witaminy D3 koniecznej do prawidłowego funkcjonowania gospodarki wapniowo-fosforanowej,
– przyspieszają tworzenie barwnika melaniny,
– poprawiają kondycję psychiczną, samopoczucie,
– działają bakteriobójczo, mają korzystny wpływ na leczenie niektórych schorzeń dermatologicznych (AZS, łuszczyca).
Gdy zażywanie kąpieli słonecznych staje się niewłaściwe, konsekwencje mogą być bardzo poważne. Zmiana zabarwienia skóry, do której dochodzi w wyniku przekroczenia tzw. minimalnej dawki rumieniowej, zależy od kilku czynników: nasilenia promieniowania, grubości i typu skóry (ilości melaniny w naskórku) oraz zdolności wydzielania melaniny.
Zmiana kolorytu jest reakcją ochronną na promienie UV, a przewlekła ekspozycja na słońce powoduje przedwczesne starzenie się skóry.

Fotostarzenie

Określenie photoaging odnosi się do licznych zmian w wyglądzie i funkcjonowaniu skóry spowodowanych przez zbyt intensywną i długotrwałą ekspozycję na promieniowanie UV. Za fotostarzenie odpowiadają dwa spektra promieniowania UV – UVA i UVB.
Dochodzi wówczas do zmniejszenia elastyczności skóry, staje się ona gruba i szorstka, pojawiają się zmiany przednowotworowe, tj. rogowacenie słoneczne, teleangiektazje, różnego rodzaju zaburzenia pigmentacji pod postacią odbarwień i przebarwień, zmarszczki, przerastają gruczoły łojowe.
Starzenie się skóry wywołane tzw. starzeniem słonecznym wykazuje odmienne cechy niż biologiczne starzenie się skóry.
Photoaging charakteryzuje się grubszymi zmarszczkami i pobruzdowaniem, pogrubieniem, a nie ścieńczeniem skóry, nierzadko towarzyszą tym zmianom teleangiektazje i wynaczynienia. W tak zmienionej skórze mogą powstawać stany przednowotworowe, tj. rogowacenie starcze.
W mikroskopowym obrazie wycinka histopatologicznego skóry poddawanej wieloletniej ekspozycji na promieniowanie UV można zauważyć spłaszczenie granicy skórno-naskórkowej, mniejszą liczbę naczyń czy wzmożoną proliferację naskórka.
Zmiany powstające na skórze w wyniku nadwrażliwości na promieniowanie UV nazywamy tzw. fotodermatozami. Dzielimy je na:
–   zmiany nabyte idiopatyczne – wielopostaciowe osutki świetlne, pokrzywka słoneczna, przewlekłe zmiany posłoneczne oraz ich odmiany (przetrwałe odczyny świetlne, wyprysk słoneczny, actinic reticuloid),
–   fotodermatozy genetycznie uwarunkowane – xeroderma pigmentosum, porfirie (genetycznie uwarunkowane zaburzenia metaboliczne), odczyny fototoksyczne i fotoalergiczne zależne od czynników zewnętrznych (leków, środków chemicznych), dermatozy (światło słoneczne jest czynnikiem zaostrzającym lub wyzwalającym np. toczeń rumieniowaty).

Skóra jako narząd immunologiczny

Mechanizm działania światła słonecznego na skórę jest złożony. Duży udział przypisuje się cytokinom, w tym głównie Il-1 i TNF alfa, które odpowiadają za stan zapalny powstający pod wpływem promieniowania UV. Pod wpływem promieni słonecznych dochodzi również do zwiększonej ekspresji cząstek adhezyjnych ICAM-1, co sprzyja gromadzeniu się limfocytów w naskórku.
TNF alfa wykazuje prozapalne działanie w pierwszej fazie odczynu słonecznego, przy dłuższej ekspozycji doprowadza do immunosupresji. Immunosupresja wiąże się z działaniem również innych cytokin (anty Il-1, Il-10).
Czynnikiem, który odgrywa niemałą rolę supresorową, jest także kwas urokainowy, powstający w warstwie rogowej naskórka pod wpływem promieni UV, co prawdopodobnie odgrywa istotną rolę w procesie nowotworzenia.
Stąd skutki biologiczne długotrwałego oddziaływania promieni słonecznych mogą się ujawnić nawet po wielu latach. W warunkach prawidłowych kwas urokainowy występuje w formie trans i absorbuje promieniowanie.
Gdy jednak promienie słoneczne zbyt długo go stymulują, ulega fotoizomeryzacji i przekształca się w formę cis. Do osłabienia odpowiedzi immunologicznej dochodzi również przez spadek liczby i aktywności komórek Langerhansa.
Komórki te migrują do węzłów chłonnych, a ich zredukowana liczba w skórze hamuje reakcję nadwrażliwości kontaktowej. Spadek odporności predysponuje do częstszych infekcji bakteryjnych i wirusowych, ostatecznie może doprowadzić do powstania nowotworu.
Proces kancerogenezy jest złożony i wynika z mutagennego działania promieni UVB i w mniejszym stopniu UVA, które powodują powstanie uszkodzonego białka p 53 niespełniającego funkcji ochronnych, co przyczynia się do gromadzenia mutacji DNA.

Nowotwory skóry

Charakterystycznymi zmianami nowotworowymi dla fotostarzejącej się skóry są rak podstawnokomórkowy oraz kolczystkomórkowy.
Są to nieczerniakowe nowotwory złośliwe skóry (nonmelanoma skin cancer, NMSC), a śmiertelność w ich przypadku jest mała. Są związane z miejscami narażonymi na promieniowanie słoneczne, szczególnie u osób z jasną karnacją.
Niezwykle rzadko pojawiają się u dzieci, ale częstość występowania NMSC wzrasta wraz z wiekiem. To, co jest bardzo niepokojące, to wzrost zachorowań na czerniaka obserwowany od wielu lat.
Stanowi on mniej niż 5% nowotworów złośliwych skóry i odpowiada za większość zgonów w tej grupie chorych. Coraz częstsze występowanie czerniaka, zwłaszcza wśród młodych dorosłych, wynika prawdopodobnie z kilku czynników:
–   zmiany w stylu ubierania się,
–   większej możliwości spędzania wolnego czasu w miejscach o większym nasłonecznieniu,
–   zmniejszenia warstwy ozonowej,
–   stosowania sztucznych źródeł promieniowania UV służącego opalaniu (solarium).
Czerniak złośliwy (melanoma malignum) powstaje w skórze niezmienionej lub w obrębie zmian barwnikowych, daje wczesne przerzuty. Punktem wyjścia czerniaka są melanocyty, które uległy złośliwej transforamcji. Czerniaki występują częściej u osób o jasnej karnacji oraz przy przewlekłej ekspozycji na słońce, zwłaszcza w dzieciństwie.
Jest to nowotwór immunogenny, o czym świadczą nawet 5-krotny wzrost zachorowań w przebiegu immunosupresji wywołanej leczeniem (np. u osób po przeszczepach) oraz częstsze występowanie u chorych na AIDS.
Czerniak w 80% przypadków dotyczy populacji o jasnej karnacji – Europy, Ameryki Północnej i Australii. W Polsce odnotowuje się średnioniską częstość zachorowania na czerniaka, a największą liczbę zachorowań obserwuje się w Australii, Nowej Zelandii i Stanach Zjednoczonych.
Objawy kliniczne czerniaka grupuje się w systemie ABCD(E):
•   A (asymmetry) – asymetria – nieregularny kształt zmiany,
•   B (borders) – granice – brzegi są nierówne,
•   C (color) – kolor – nierównomiernie rozłożony, często z punktowym skupieniem barwnika,
•   D (diameter) – średnica zmiany > 5 mm,
•   E (elevate) – uwypuklenie.

Zapobieganie

Naturalne starzenie się skóry jest procesem nieodwracalnym. Są jednak czynniki zewnętrzne, które mogą ten proces przyspieszyć. Ochrona przed promieniowaniem UV jest więc jedną z metod zapobiegania fotostarzeniu się skóry.
Produkty kosmetyczne zawierające filtry przeciwsłoneczne ochraniają skórę przed oparzeniem słonecznym, redukują ilość znamion barwnikowych, jednak ich rola w zapobieganiu czerniakowi jest niepewna.
Wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej (oznaczany najczęściej symbolem SPF – sun protection factor) dotyczy głównie działania fotoochronnego przed promieniami UVB, z kolei symbole PPD (persistant pigmentation darkening) i IDP (immediate pigmentation darkening) określają poziom ochrony przed promieniowaniem UVA.
Mimo niepewnych dowodów dotyczących zapobiegania zachorowaniu na czerniaka zaleca się stosowanie produktów kosmetycznych zawierających filtry przeciwsłoneczne ze wskaźnikiem fotoochronnym minimum 15.
Zaleca się także mniejszą ekspozycję na promienie słoneczne, szczególnie w godzinach okołopołudniowych, okrycie głowy oraz używanie okularów przeciwsłonecznych. Należy również unikać sztucznych źródeł promieniowania UV, tj. solariów czy lamp opalających.
Niezwykle ważnym elementem ochrony przed nadmiarem promieni słonecznych jest edukacja społeczeństwa w ramach profilaktyki pierwotnej. Poza edukacją pozostaje także zachęcanie do samobadania, obserwowania znamion, które ulegają zmianom i ewentualnie do kontroli u lekarza dermatologa.
Warto na końcu wspomnieć, że według najnowszych doniesień szczepionka przeciw gruźlicy oraz szczepionka przeciw ospie prawdziwej redukują ryzyko rozwoju czerniaka, o czym pośrednio może świadczyć wzrost zachorowań na czerniaka w niektórych krajach, w których zaprzestano stosowania szczepionek przeciw gruźlicy. Te dane wymagają dalszych badań.
 

Dodano: 2018-08-16
Piśmiennictwo w redakcji

Fragment pochodzi z książki

A. Mamcarz, D. Śliż, Medycyna stylu życia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2018

Książki


Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować