Dlaczego mam nadwagę? Część II

Zwraca się również uwagę na tak złożone przyczyny, jak zwiększone wydzielanie enkefalin w dwunastnicy.

Zaburzenia przemiany materii prowadzące do gromadzenia tłuszczu w ustroju mogą mieć swoje przyczyny również w nadczynności lub niedoczynności gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz dysfunkcji ośrodkowych mechanizmów kontroli metabolizmu.

Niektóre postacie endokrynopatii związane są z uszkodzeniem podwzgórza, co powoduje zakłócenie regulacyjnej funkcji ośrodków głodu i sytości.

W zespole Cushinga, w efekcie nadmiaru wydzielania kortyzolu, występuje charakterystyczna otyłość tułowia.

Otyłość obserwuje się również jako objaw niedoczynności tarczycy, rzekomej niedoczynności przytarczyc, w niedoborze hormonu wzrostu oraz przy podwyższonym stężeniu hormonu przysadkowego prolaktyny we krwi.

Na różnej więc drodze może dochodzić do zwiększonego wytwarzania tłuszczów, które może być związane z:

1) wzrostem aktywności lipazy lipoproteinowej;

2) aktywizacją glukozy i estryfikacją kwasów tłuszczowych;

3) procesami lipogenezy w komórkach.

Wiele badań prowadzono nad oceną zwolnionego tempa spoczynkowego metabolizmu (ang. resting metabolic rate – RMR) jako prawdopodobnej przyczyny otyłości.

W większości przypadków wielostronne i wnikliwe badania nie wskazywały, aby niskie RMR było przyczyną otyłości.

Wbrew wcześniejszym oczekiwaniom nawet obserwowano, że RMR było wyższe u otyłych aniżeli u osób szczupłych, co wiązano z wyższą ilością masy mięśniowej i tkanki tłuszczowej.

Tym samym znaleziono kolejne uzasadnienie, aby uwaga badaczy została ukierunkowana na brak równowagi między energią pobraną w pożywieniu oraz wydatkowaną poprzez aktywność fizyczną.

Ponieważ mechanizm ten jest regulowany na drodze hormonalnej, rozpoczęto intensywne badania m.in. nad rolą cholecystokininy, greliny, leptyny, oksyntomoduliny i glukagonu.

Otyłości, a także zmianom w składzie ciała, może również sprzyjać przyjmowanie niektórych leków, jak: insuliny, leków antypsychotycznych, antydepresantów, steroidów, leków przeciwpadaczkowych, niektórych leków zapobiegających ciąży, leków neuroleptycznych.

W etiologii otyłości zwraca się też uwagę, że ważną, i wręcz podstawową, przyczyną nadmiernej masy ciała mogą być długotrwale obciążające czynniki natury psychicznej.

Stany depresyjne, samotność, stresy, lęki, niepowodzenia mogą skłaniać do poszukiwania ucieczki od problemów poprzez kompulsywne nadmierne jedzenie.

Wiele z tych stanów wykazuje wszelkie cechy tzw. mechanizmu błędnego koła. Otyłość sprzyja społecznej stygmatyzacji (ang. social stigmatization), trudnościom w pracy czy szkole, odrzuceniu społecznemu, a te wtórnie jeszcze pogłębiają problem.

Stąd w gronie osób służących radą i wspierających w trudnym procesie redukcji nadwagi i otyłości winien znajdować się również psycholog.

Objadanie się (ang. hyperphagia), czyli nadmierne spożywanie pokarmu, jest często jednym z objawów zespołu nerwicowego, a więc wymaga interwencji psychiatry lub psychologa.

Konieczna może być wówczas współpraca psychoterapeuty z dietetykiem oraz podanie leków hamujących łaknienie i środków uspokajających. Ogólnie ryzyko nadwagi czy otyłości jest znacznie większe u osób z problemami psychicznymi aniżeli u osób bez takich problemów.

U kobiet z otyłością, u których po 20 tygodniach programu dietetycznego i aktywności fizycznej obserwowano wzrost zadowolenia z własnego ciała i poprawę „ja” fizycznego, nastąpił również największy spadek masy ciała.

Zaburzenia łaknienia zostały sklasyfikowane i opisane oraz określono czas ekspresji podstawowych spośród nich.

Najbardziej obciążające zaburzenia łaknienia stanowią anoreksja i bulimia.

Ryzyko otyłości poważnie mogą zwiększyć: jedzenie kompulsywne (brak kontroli nad ilością i możliwością zaprzestania jedzenia), anarchia jedzeniowa (jedzenie małych porcji w nieregularnych odstępach czasu), bigoreksja (obsesyjna dbałość o wygląd zewnętrzny poprzez nadmierny rozwój muskulatury ciała) często połączona ze stosowaniem odżywek proteinowych. Do ujawnienia się tych zaburzeń dochodzi najczęściej w okresie dorastania, ale po okresie adolescencji bynajmniej problemy nie zanikają, a u wielu osób przeciwnie – narastają.

Podłoże zaburzeń łaknienia mogą stanowić, typowe dla okresu dorastania, trudności z dookreśleniem własnej tożsamości i poczuciem autonomii, stresy w relacjach społecznych, wzorce kulturowe dotyczące aprobowanego wyglądu kobiety i mężczyzny.

Szeroka jest grupa czynników cywilizacyjnych i społecznych powodujących rosnący problem otyłości na całym świecie. Zmienia się dostępność produktów żywieniowych, obserwuje się nachalną marketingową agresywność przemysłu spożywczego i handlu, pojawiają się przetworzone wysokokaloryczne produkty żywieniowe.

U podłoża zjawiska rozpowszechniającej się otyłości znajduje się też w przewadze siedzący tryb życia, wybitnie ograniczone wymogi pod względem codziennej życiowej aktywności fizycznej, mała edukacyjna skuteczność wychowania fizycznego w szkole i słabość programów profilaktyki zdrowotnej.

Mechanizacja i automatyzacja w pracy zawodowej całkowicie przekształciły życie współczesnego człowieka w kierunku dominacji powszechnej bezczynności mięśniowej.

Wśród dużej grupy czynników wychowawczych i socjalizacyjnych, odgrywających ważną rolę w procesie kształtowania świadomości prosomatycznej i prozdrowotnej, trzeba wymienić środki masowego przekazu, tj. prasę, radio, telewizję oraz internet.

Osobotwórczy wpływ środków masowego oddziaływania wyraża się poprzez zmianę wartościowania potrzeb życiowych oraz dostarczanie określonych wzorów postępowania. Dotąd najczęściej analizowano negatywny wpływ oglądania telewizji.

W Stanach Zjednoczonych w latach 90. ubiegłego wieku stwierdzano, że dzieci już między 2. a 11. rokiem życia spędzają przeciętnie przed ekranem telewizora 22 godziny tygodniowo, a w późniejszych latach życia nie ulega to większym zmianom.

W innych badaniach notowano, że niezależnie od wielu innych niekorzystnych konsekwencji dzieci nadmiernie przesiadujące przed telewizorem częściej jadały niezdrowe posiłki, które popijały słodkimi napojami, oraz miały zdecydowanie wyższy, wskazujący na otyłość, wskaźnik BMI.

Głód, pragnienie, apetyt i poczucie sytości określają charakter zachowań żywieniowych. Sygnały typu nerwowego, hormonalnego i metabolicznego skłaniają do poszukiwań pożywienia, które ma dostarczyć organizmowi energii, ale też zaspokoić inne potrzeby.

Osoby otyłe są szczególnie wrażliwe na dodatkowe bodźce smakowe i wizualne, które skłaniają do zwiększonego spożywania pokarmów. Zachowanie człowieka wobec pożywienia określa się jako popęd żywieniowy, który jest silnie warunkowany przez bodźce emocjonalne i psychiczne.

Na drodze szerokiego zakresu oddziaływań psychicznych i społecznych może dochodzić do zaburzeń homeostazy oraz powstania nadwagi i otyłości.

Wśród czynników wpływających na ocenę pożywienia wymienia się m.in.: nastrój i emocje, klimat i porę roku, dochód, media, reklamę, edukację, kulturę, religię, a także cenę, wygląd i smak produktów żywieniowych.

Ze względu na znaczenie dla rozwoju psychicznego i społecznego człowieka szczególną uwagę zwraca się na rolę pozytywnych i negatywnych wzorców ze strony najbliższego otoczenia.

W rodzinie zwykle przebiega cała początkowa faza kształtowania się osobowości. Model życia rodziny, normy i wzory w niej obowiązujące mają istotne znaczenie dla uspołecznienia i rozwoju człowieka, kształtują preferencje żywieniowe i stosunek do aktywności fizycznej, sposób spędzania wolnego czasu.

Rodzina może też być źródłem lęków i traumatycznych przeżyć, odrzucenia przez rodziców i przemocy emocjonalnej. Dzieci o takich doświadczeniach wyniesionych z życia w rodzinie częściej były otyłymi w swoim dorosłym życiu.

W dużych badaniach przeprowadzonych w ramach United States National Longitudinal Study of Adolescent Health badano wpływ środowiska rodzinnego na zachowania zdrowotne 6378 dzieci między 7. a 12. rokiem życia.

Stwierdzono, że czynnikiem sprzyjającym otyłości wśród dziewcząt i chłopców jest otyłość rodziców.

Natomiast wyższe wykształcenie rodziców, poczucie przez dzieci, że rodzice wykazują troskę o nie, i wiara we własne siły wybitnie zmniejszały ryzyko nadwagi i otyłości.

Jednak chłopcy, których rodzice wykazywali nadopiekuńczość i nieustannie kontrolowali ich dietę oraz częstość i rodzaj spożywanego pokarmu, byli częściej otyli również we wczesnej dorosłości.

Nadmierna kontrola rodzicielska stanowi w tym przypadku czynnik sprzyjający zaburzeniom wzorów odżywiania się.

Istotną zmienną, która kształtuje rozwój nadwagi i otyłości, może być percepcja własnego ciała (ang. body imageperception).

W niektórych kulturach i grupach społecznych istnieją silnie aprobowane wzorce, zgodnie z którymi duża wielkość ciała, a w szczególności znaczna otyłość, są uważane za symbol bogactwa i prestiżu.

Przykładowo na wyspach Pacyfiku, gdzie osób otyłych (BMI > 30 kg/m²) jest najwięcej, bo powyżej 70-80%, mieszkańcy wcale nie odczuwają otyłości jako czynnika w jakikolwiek sposób negatywnie oddziaływającego na ich życie.

Z kolei w innych kulturach wraz z otyłością rośnie występowanie stanów depresyjnych, czemu sprzyjają negatywne reakcje otoczenia, upokorzenie, złośliwe komentarze.

Rodzi to mechanizm niezadowolenia z siebie samego, niedobór poczucia własnej wartości i brak aprobaty dla własnego wyglądu.

Niektóre osoby próbują wówczas rozładować emocje poprzez dalsze objadanie się reakcje agresywne oraz wycofywanie się z aktywnego życia i kontaktów społecznych.

Zwiększaniu masy ciała mogą także sprzyjać niektóre specyficzne elementy związane ze stylem życia, jak brak dostatecznej długości snu, redukcja lub zaprzestanie palenia papierosów (co często powoduje większy apetyt i koncentrację na jedzeniu) czy przynależność do grupy, która w pełni akceptuje większą masę ciała, a w szczególności znaczny jej przyrost z wiekiem.

Mechanizm określający tendencję do zwiększania lub zmniejszania masy ciała w zależności od życia w określonym środowisku społecznym jest bardzo złożony.

Stwierdzono, że w jednych sytuacjach wyższy poziom stratyfikacji społecznej (oceniany poziomem dochodu, wykształcenia czy pozycją społeczną) jest silnie pozytywnie związany z wyższym BMI, ale w innych środowiskach obserwowano zależność odwrotną.

Przykładowo też, o ile w krajach rozwiniętych kobiety z wyższych warstw społecznych były częściej szczuplejsze, to u mężczyzn takiej zależności nie obserwowano.

Wskazywano, że chociaż osoby z wyższych warstw społecznych nie muszą wprowadzać żadnych ograniczeń w ilości konsumowanego pożywienia z powodów ekonomicznych, to równocześnie w krajach rozwiniętych i wśród osób o wyższej pozycji społecznej istnieje często silny kulturowy nacisk, aby pozostawać szczupłym i aktywnym fizycznie.

Doszukano się nawet zależności między otyłością a deficytami w sferze poznawczej (kognitywnej). Nie jest jednak jasne, jaki miałby być tutaj mechanizm powodujący taki związek. Raczej jest on pośredni i bardzo złożony.

Za taką interpretacją zdaje się również przemawiać, że wśród dziewcząt z nadmierną masą ciała i przybierających na wadze obserwowano istotnie gorsze postępy w nauce (p < 0,05), niższe kompetencje społeczne oraz że dzieci otyłe częściej opuszczały lekcje szkolne.

Również wśród otyłych osób dorosłych notowano, że częściej miały one problemy w relacjach społecznych ze znajomymi, współpracownikami oraz w rodzinie.

Trudności tego typu występowały w sposób nasilony, jeśli BMI było wyższe aniżeli 40 kg/m², a osoby te częściej też deklarowały wysoki poziom stresu oraz brak wsparcia ze strony partnera.

Wiele wskazuje, że w większości społeczności funkcjonuje swoisty kod kulturowy niższego wartościowania ludzi otyłych i wręcz zjawisko stygmatyzacji tych osób.

Znajduje to swój wyraz w stereotypowych opiniach, że osoby z dużą masą ciała są mniej warte popierania i dyskryminowane, kiedy starają się o przyjęcie do pracy oraz że nie zasługują na wyższe zarobki, ponieważ są mniej pracowite i mają gorsze maniery.

Badań jednak nad statusem ekonomiczno-społecznym w kontekście jego wpływu na zróżnicowanie otyłości prowadzono niewiele.

Ze studiów porównawczych dokonywanych w pierwszej dekadzie XXI wieku nad rozpowszechnianiem się w Europie zjawiska nadwagi i otyłości wśród kobiet i mężczyzn z 24 wybranych krajów wynikało, że najwięcej osób ze zbyt dużą masą ciała zamieszkuje w Europie Środkowej i Wschodniej.

Natomiast najmniej takich osób było we Francji, Włoszech i krajach skandynawskich. Obserwowano negatywny związek nadwagi i otyłości z wyższym poziomem ekonomicznym, z lepszą dostępnością żywności, urbanizacją oraz wyższą pozycją w stratyfikacji społecznej.

Byciu szczupłym, w przypadku kobiet, sprzyjało spożywanie większej ilości owoców oraz warzyw, a także prowadzenie gospodarstwa domowego przez jedną osobę. Notowano też, że wszystkie wskaźniki pozytywnej sytuacji społeczno-ekonomicznej były silniej skorelowane z mniejszą otyłością w przypadku kobiet.