Szczepionka przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego – milowy krok w profilaktyce raka szyjki macicy?

Wirusy brodawczaka ludzkiego wywołują zmiany w nabłonku wielowarstwowym płaskim, czyli takim, który pokrywa między innymi skórę oraz błonę śluzową części pochwowej szyjki macicy. Zmiany spowodowane przez wirusa mogą mieć zarówno charakter łagodny jak i złośliwy. Dotychczas zidentyfikowano ponad 100 genotypów (odmian serologicznych) wirusa HPV, w tym 30-40 izolowanych z narządów płciowych. Wśród nich wyodrębniono genotypy wysokiego i niskiego ryzyka. Wirusy z pierwszej grupy z dużym prawdopodobieństwem mogą przyczyniać się do powstawania zmian złośliwych w obrębie nabłonka. Do grupy tej należą m.in. serotypy HPV 16, 18, 31, 33, 35, 39, 45, 51 i 52. Udowodniono, że za zdecydowaną większość ( 70%) przypadków raka szyjki macicy na świecie odpowiedzialne są serotypy HPV 16 i HPV 18. Druga grupa – wirusy niskiego ryzyka, to serotypy HPV, które odpowiadają za powstawanie zmian łagodnych w obrębie narządów płciowych. Zalicza się do nich m.in. HPV 6, 11, 42, 43 i 44. Wirusy HPV 6 i HPV 11 są najczęstszą przyczyną tzw. brodawek odbytowo-płciowych, czyli kłykcin kończystych.

Do zakażenia wirusem HPV dochodzi przede wszystkim drogą kontaktu bezpośredniego – w trakcie stosunku seksualnego i to zarówno genitalno-genitalnego jak i manualno-genitalnego i oralno-genitalnego. Choć rzadsze, zakażenie wirusem HPV jest możliwe również u dziewic – w trakcie kontaktu seksualnego bez penetracji. Prezerwatywa może zmniejszyć ryzyko zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego, lecz nie daje przed nim pełnego zabezpieczenia.

Zakażenia HPV drogami pozaseksualnymi stwierdza się znacznie rzadziej. Do zakażenia może dochodzić drogą bezpośrednią pionową (z matki na płód) i poziomą (pozaseksualne formy kontaktów międzyludzkich) oraz za pośrednictwem bielizny czy sprzętu medycznego.

Po zakażeniu komórki wirus brodawczaka ludzkiego wytwarza dwa białka, E6 i E7, pod wpływem których dochodzi do „wyłączania” genów supresorowych. Następstwem tego może być niekontrolowany wzrost i podziały komórek nabłonka szyjki macicy, w niektórych przypadkach prowadzące do rozwoju raka.

Czynnikami ryzyka zakażenia wirusem HPV są przede wszystkim ryzykowne zachowania seksualne: duża liczba partnerów płciowych, wczesny wiek inicjacji seksualnej, współżycie z mężczyznami posiadającymi wiele partnerek seksualnych oraz z mężczyznami obrzezanymi. Zakażeniu sprzyjają również m.in. przewlekłe stany zapalne w obrębie narządu rodnego, brak higieny osobistej, palenie papierosów, dieta uboga w przeciwutleniacze.

Jednak nie u wszystkich kobiet zakażonych HPV dochodzi do rozwoju raka szyjki macicy. Podstawowym warunkiem transformacji nowotworowej jest przetrwałe zakażenie wirusem z grupy wysokiego ryzyka, czyli infekcja utrzymująca się przez przynajmniej 12-24 miesiące.

Kamieniem milowym w profilaktyce raka szyjki macicy okazało się otrzymanie w 1991 roku cząsteczek wirusopodobnych (VLP), które z powodzeniem wykorzystano do uodparniania zwierząt przeciwko zakażeniu HPV. VLP uzyskuje się na drodze rekombinacji na komórkach drożdży. Cząsteczki wirusopodobne to niejako „pusty” wirus HPV, czyli otoczka zarazka, pozbawiona wewnątrz kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Tym samym VLP nie zawiera genów kodujących odpowiedzialnych za działanie rakotwórcze białek E6 i E7, zachowując płaszcz białkowy wirusa (kapsyd), którego składniki indukują poszczepienną reakcję odpornościową.

Na początku XXI wieku uzyskano pierwsze dowody na skuteczność szczepionki przeciwko HPV u ludzi, a w 2005 roku potwierdzono, że odznacza się ona 100% skutecznością w zapobieganiu nieinwazyjnemu rakowi szyjki macicy oraz zmianom przednowotworowym umiarkowanego i wysokiego stopnia (CIN2 i CIN3).

W Polsce pierwsza szczepionka przeciwko HPV została zarejestrowana w 2007 roku. Jest to szczepionka czterowalentna, a więc chroniąca przed zakażeniem 4 serotypami wirusa brodawczaka ludzkiego: HPV 6, 11, 16 i 18. Trzy dawki tej szczepionki (podawane według schematu 0-2-6 miesiący) chronią więc nie tylko przed zakażeniem dwoma głównymi typami HPV odpowiedzialnymi za większość przypadków raka szyjki macicy (HPV 16 i 18), ale również przed wirusami niskiego ryzyka, wywołującymi około 90% przypadków brodawek odbytowo-płciowych (HPV 6 i 11). Dotychczas nie ustalono, czy konieczne są kolejne dawki przypominające szczepionki – wiadomo, że podstawowy schemat szczepienia zapewnia minimum 5-letnią odporność.