Nadciśnienie tętnicze

Ciśnienie tętnicze człowieka nie jest wartością stałą, lecz ulega wahaniom w czasie poszczególnych faz czynności serca. Ulega też pewnym modyfikacjom pod wpływem wielu dodatkowych czynników wpływających na organizm człowieka z zewnątrz, stąd nazywanych czynnikami zewnętrznymi (np. ciśnienie atmosferyczne, temperatura otoczenia), oraz wielu czynników i mechanizmów regulacyjnych wewnątrzustrojowych (np. opór obwodowy naczyń, objętość krwi krążącej, lepkość, rozmaite czynniki nerwowe, humoralne).
Najważniejsze znaczenie w kształtowaniu ciśnienia tętniczego w zdrowym organizmie ma pojemność minutowa serca, czyli ilość krwi, którą serce przepompowuje do układu tętniczego w ciągu jednej minuty, oraz całkowity opór obwodowy, jaki dla przepływającej krwi stwarza tętniczy układ naczyń. Najwyższą swą wartość, określaną jako ciśnienie skurczowe, osiąga ciśnienie tętnicze podczas skurczów komór, kiedy to krew zostaje przerzucona z komór do dużych tętnic przez aortę. Najniższą wartość, określaną jako ciśnienie rozkurczowe, osiąga ciśnienie tętnicze w okresie rozkurczu komór, kiedy to komory serca przejmują krew z przedsionków, a w tym czasie ujście tętnicze lewe, tj. między lewą komorą a aortą, jest zamknięte.
Można by więc powiedzieć, że ciśnienie skurczowe jest warunkowane skurczem komór oraz wyrzutem krwi z serca do aorty i całego układu tętniczego obwodowego, a rozkurczowe ciśnienie tętnicze jest ciśnieniem panującym w układzie tętniczym w okresie rozkurczu komór, a więc ciśnieniem stałym, wyrażającym napór krwi na ściany tętnic.
Różnicę między tętniczym ciśnieniem skurczowym i rozkurczowym nazywamy amplitudą ciśnienia tętniczego lub ciśnieniem tętna.
Wiele czynników kształtujących ciśnienie tętnicze w zdrowym organizmie zmienia się z wiekiem (np. sprawność skurczowo-rozkurczowa serca, lub też całkowity opór obwodowy warunkowany szerokością światła tętnic i elastycznością ich ściany).
Nadciśnienie tętnicze należy obecnie do najbardziej rozpowszechnionych chorób na świecie i w wielu krajach jest najczęstszą – bezpośrednią lub pośrednią – przyczyną zgonów wśród dorosłej populacji ludzkiej. W świetle badań epidemiologicznych uważa się, że jest ono wraz z chorobą wieńcową przyczyną ponad połowy wszystkich zgonów spowodowanych chorobami układu krążenia. W związku z powyższym istotną wagę przykłada się zarówno do zapobiegania, jak i skutecznego monitorowania i leczenia nadciśnienia tętniczego. Z punktu widzenia klinicznego wyróżniamy:
●  nadciśnienie tętnicze pierwotne, zwane inaczej samoistnym lub chorobą nadciśnieniową,
●  nadciśnienie tętnicze wtórne, będące objawem w przebiegu różnych chorób, zwane też nadciśnieniem objawowym.

Nadciśnienie tętnicze pierwotne (choroba nadciśnieniowa)

Istotą choroby nadciśnieniowej, czyli nadciśnienia tętniczego pierwotnego, jest nadmierny wzrost ciśnienia tętniczego bez uchwytnej, dotychczas jeszcze nie wyjaśnionej jednoznacznie przyczyny. Powszechnie przyjmuje się, że przyczyną jego są czynniki dziedziczno-genetyczne, otyłość oraz zaburzenia nerwicowe i regulacji wyższych ośrodków nerwowych, warunkowane sytuacjami konfliktowymi w środowisku rodzinnym lub zawodowym, stałym napięciem psychicznym, poczuciem odpowiedzialności itp.
Ostatnio dużą rolę w rozwoju nadciśnienia tętniczego pierwotnego przypisuje się przewlekłemu podwyższeniu stężenia sodu w surowicy krwi, warunkowanemu np. zwiększoną konsumpcją soli kuchennej (nadmiernym soleniem potraw). Spostrzega się, że występuje ono dwukrotne częściej u kobiet niż u mężczyzn, przebiega jednak u nich łagodniej i wykazuje mniejszą skłonność do powikłań.
Chorobę nadciśnieniową wykrywa się zazwyczaj przypadkowo podczas pomiaru ciśnienia tętniczego lub podczas badań okresowych pracowników, a niekiedy dopiero w chwili wystąpienia groźnych dla życia powikłań. Rozpoznaje się ją dopiero po kilkakrotnym stwierdzeniu podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi. Charakteryzuje się ona zazwyczaj bardzo powolnym rozwojem zmian chorobowych. W początkowym okresie nadciśnienie może mieć chwiejny charakter i ujawniać się tylko w określonych sytuacjach. Niekiedy jednak ma ono od początku charakter utrwalony i przebieg jego jest burzliwy. W zależności od czasu trwania choroby nadciśnieniowej, jej przebiegu, nadzoru lekarskiego i ustabilizowania lekami korzystnego poziomu ciśnienia, spotykamy różne zespoły odczuwanych objawów chorobowych lub stwierdzanych przez lekarza zmian. Wyróżniono cztery okresy rozwoju nadciśnienia tętniczego. Podział ten oparty jest przede wszystkim na ocenie zaawansowania zmian naczyniowych, stwierdzonych obiektywnie przede wszystkim w zakresie naczyń siatkówki, czyli podczas badania dna oka.
W codziennej praktyce i dla orientacji osób cierpiących na nadciśnienie pierwotne istotne jest wyróżnienie:
●  okresu nadciśnienia chwiejnego, tzn. okresu, w którym istnieje wprawdzie podwyższone ciśnienie tętnicze, ale stopień jego podwyższenia wykazuje pewne wahania,
●  okresu nadciśnienia utrwalonego, o którym mówimy wtedy, gdy mamy do czynienia ze stale podwyższonym ciśnieniem krwi – zarówno skurczowym, jak i rozkurczowym.
Na początku choroby obserwuje się zazwyczaj wartości prawidłowe, zwłaszcza w czasie wypoczynku psychicznego i fizycznego, a wzrost w sytuacjach stresowych.
Objawy. Wstępne objawy nadciśnienia tętniczego:
●  zwiększona pobudliwość nerwowa,
●  zaburzenia snu,
●  uczucie przemijającego ucisku w głowie, zwłaszcza w okolicy potylicy i w skroniach,
●  kołatanie serca,
●  szum i zawroty głowy (a równocześnie nie występują jakieś wyraźniejsze uchwytne zmiany narządowe),
●  miernie podwyższone ciśnienie tętnicze krwi.
W późniejszym okresie wymienione, subiektywnie odczuwane dolegliwości utrzymują się nadal. Są one nawet bardziej przykro odczuwane ze względu na wzrost ich nasilenia i dłuższe okresy występowania. Zaznacza się już obniżenie sprawności psychicznej i fizycznej, warunkowane w znacznym stopniu przede wszystkim wzrostem ogólnego rozdrażnienia i niepokoju. Jednocześnie chory zaczyna odczuwać dolegliwości sugerujące dołączającą się niewydolność wieńcową (pieczenie i ból za mostkiem) oraz niedomogę lewej komory mięśnia sercowego (zadyszka przy fizycznych wysiłkach).
W kolejnym okresie rozwoju nadciśnienia, w nadciśnieniu już utrwalonym, chorzy odczuwają bardziej stałe, znacznie silniejsze niż przedtem bóle i zawroty głowy oraz szum w uszach, zaburzenia pamięci, znaczną bezsenność, a niekiedy nawet nudności i wymioty.
Jeżeli ciśnienie tętnicze nie jest należycie kontrolowane i obniżane, dochodzi niekiedy do ostrej niedomogi serca, w postaci np. obrzęku płuc, lub do zaburzeń mowy, niedowładów i porażeń w następstwie napadowego skurczu tętniczek mózgu lub wylewów krwi z naczyń bezpośrednio do mózgu.
W schyłkowym okresie nadciśnienia, zwanym też okresem zejściowym nadciśnienia, obserwuje się pełny zespół opisanych dolegliwości i zmian narządowych. W okresie tym nadciśnienie tętnicze może być utrwalone na bardzo wysokim poziomie, ale może też być znacznie obniżone na skutek rozwijającej się równolegle niewydolności krążenia, zwłaszcza lewej komory serca. Ze względu na znaczne zaawansowanie zmian stwardnieniowych naczyń występuje zniedołężnienie psychiczne i ruchowe, dołącza się niewydolność nerek, upośledzenie wzroku, pogłębienie niewydolności wieńcowej serca do zawału serca włącznie itd.
Leczenie. Nadciśnienie tętnicze pierwotne wymaga racjonalnego, uregulowanego trybu życia, przestrzegania zaleconej diety i zasad higienicznego trybu życia oraz systematycznego stosowania zalecanych przez lekarza leków.
Możliwości farmakologicznego korygowania ciśnienia tętniczego są obecnie bardzo duże.
Preparat leczniczy musi jednak być dobrany przez lekarza odpowiednio do stopnia zaawansowania choroby, a jego skuteczność u poszczególnych osób – sprawdzona praktycznym stosowaniem.
Spontaniczne, a nie kontrolowane przez lekarza, domowe leczenie nadciśnienia może spowodować więcej szkody niż pożytku. Wymaga ono zawsze okresowej weryfikacji i ewentualnej korekty przez lekarza i dlatego nie daję tu sugestii wyboru preparatu i metod domowego leczenia.

Nadciśnienie tętnicze wtórne (objawowe)

Nadciśnienie tętnicze wtórne jest też zwane często objawowym dlatego, że nie stanowi ono samo w sobie pierwotnej choroby, ale jest jedynie wtórnym objawem i następstwem stanu chorobowego, w przebiegu którego dochodzi do nadciśnienia.
Objawy odczuwane przez osobę z nadciśnieniem wtórnym są takie same, jak przy nadciśnieniu pierwotnym. Oprócz objawów charakterystycznych dla nadciśnienia chory odczuwa inne dolegliwości związane z chorobą zasadniczą.
Przyczyny. Wśród najczęstszych przyczyn nadciśnienia wtórnego, czyli wśród chorób, w przebiegu których występuje podwyższone ciśnienie tętnicze, należy wymienić różne stany chorobowe oraz anomalie rozwojowe naczyń tętniczych zaopatrujących nerki w krew (przede wszystkim zwężenia). Wskutek niedokrwienia nerek wyzwalane są biochemiczne mechanizmy doprowadzające w końcowym ogniwie do podwyższenia ciśnienia tętniczego.
Z innych chorób doprowadzających do podwyższenia ciśnienia tętniczego należy wymienić niektóre choroby gruczołów dokrewnych z zaburzeniami hormonalnymi oraz guzy i urazy mózgu, stany zapalne mózgu i opon mózgowia, zatrucie ołowiem itd.
Leczenie objawowe nadciśnienia tętniczego wtórnego jest podobne jak pierwotnego. Wynik leczenia jest ponadto warunkowany rodzajem i skutecznością leczenia choroby zasadniczej powodującej nadciśnienie.

Człowiek z nadciśnieniem tętniczym

Człowiek z pierwotnym, czyli samoistnym, nadciśnieniem tętniczym nie może przyjmować postawy biernej i negatywnej w stosunku do systematycznych kontroli lekarskich i okresowego pomiaru ciśnienia tętniczego. Dzięki systematycznemu leczeniu pod nadzorem lekarza można uniknąć wielu niekorzystnych zjawisk i powikłań obserwowanych w przebiegu nadciśnienia tętniczego.
Osoby cierpiące na nadciśnienie popełniają zwykle przy jego leczniczym monitorowaniu zasadniczy błąd, przerywając spontanicznie leczenie z chwilą stwierdzenia powrotu ciśnienia tętniczego do poziomu uznanego przez lekarza za normę. Zapominają, że powróciło ono przecież do normy dzięki zażywaniu leków powodujących jego obniżenie.
Zapomina się o tym, że mając pierwotne nadciśnienie krwi należy leki zalecane przez lekarza w dawkach ustalonych w toku obserwacji i kontroli lekarskich stosować praktycznie stale.
Na skutek zaprzestania przyjmowania leków ciśnienie krwi powraca do nieprawidłowego podwyższonego poziomu. Często, zanim chory się zorientuje, może ono powodować już przykre dla niego niekorzystne skutki. Stwierdziwszy po pewnym czasie (od przerwania leczenia) znów podwyższone ciśnienie tętnicze pacjent zaczyna ponownie zażywać leki obniżające ciśnienie krwi, uzyskuje jego obniżenie, przerywa znów zażywanie leków, a ciśnienie krwi ulega podwyższeniu. W ten sposób sam chory w nieświadomości powoduje znaczne wahania ciśnienia, których organizm i poszczególne jego narządy nie lubią, a ściany naczyń (zwłaszcza mózgu) mogą w którymś momencie nie wytrzymać tego zmiennego naporu.
Aby nie dopuścić do przykrych, często bardzo niekorzystnych następstw nadciśnienia, osoby takie muszą:
●  dbać o systematyczne kontrolowanie ciśnienia,
●  unikać wysiłków fizycznych wyzwalających zmęczenie, zadyszkę lub zauważalne zaczerwienienie twarzy, zawroty lub ból głowy,
●  ograniczyć używanie soli, która powoduje zatrzymanie wody w organizmie i tym samym zwiększa objętość krwi krążącej,
●  zastąpić ciężką pracę w warunkach ciągłego stresu i zdenerwowania lżejszą, mniej denerwującą,
●  uprawiać z umiarem ćwiczenia fizyczne i pod ścisłą kontrolą lekarską wraz z kontrolą ciśnienia tętniczego,
●  bardzo pożądane są krótsze, ale częste okresy urlopu wypoczynkowego.
Zakazane jest:
●  nadmierne plażowanie i nasłonecznianie,
●  palenie tytoniu, który – wyzwalając skurcz mięśni ścian naczyń – doprowadza do podwyższenia ciśnienia,
●  picie alkoholu, który wywołując rozszerzenie naczyń powoduje większy lokalny napór krwi na ścianę naczynia.
Ściana naczynia może nie wytrzymać (w miejscu osłabienia np. zmianami miażdżycowymi) tego naporu i ulec pęknięciu. Dochodzi wówczas do krwotoku. Jeśli nastąpi to np. w obszarze mózgu, powoduje jego uszkodzenie, niedowład i nierzadko staje się przyczyną śmierci.
Leczenie. Korzystne wyniki daje zmiana otoczenia, a więc również leczenie sanatoryjne w odpowiednio dobranym uzdrowisku.
Zapobieganie nadciśnieniu pierwotnemu, czyli samoistnemu, polega na unikaniu tych wszystkich czynników, które sprzyjają rozwojowi nadciśnienia, a przede wszystkim napięcia nerwowego, stresów i urazów psychicznych oraz nadwagi.
Zapobieganie nadciśnieniu wtórnemu, czyli objawowemu, polega na starannym leczeniu stanów chorobowych, które w swym rozwoju mogą wyzwolić mniej lub bardziej trwałe i wysokie nadciśnienie tętnicze (np. choroby nerek i dróg moczowych). Wszystkie inne zalecenia, dotyczące nadciśnienia pierwotnego, są tu również aktualne.

Prof. dr hab. med. Kazimierz Janicki

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować