Zatrucie niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, lekami przeciwbólowymi

Paracetamol (acetaminofen)

Paracetamol został zsyntetyzowany w Stanach Zjednoczonych w 1877 r. W 1950 r. został szeroko wprowadzony do lecznictwa w USA jako środek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy, zastępując i wypierając fenacetynę. Paracetamol pozbawiony jest bowiem nefrotoksycznego działania fenacetyny. Wraz ze wzrostem stosowania paracetamolu zaczęto notować przypadki zatruć tym lekiem. W 1966 r. zarejestrowano i opisano pierwszy przypadek masywnego uszkodzenia wątroby wskutek przedawkowania paracetamolu.
W Polsce paracetamol jest znany od ok. 20 lat, nie był jednak przez lekarzy chętnie stosowany. Obecnie, ze względu na szeroko prowadzoną akcję reklamową, jest zalecany przez lekarzy jako środek wypierający i zastępujący aspirynę.
●  Preparatami dopuszczonymi do obrotu w Polsce są m.in.: Acenol (tabl. 0,3 g), Acetaminophen (tabl. 0,5 g, syrop 2,4%), APAP (tabl. 0,5 g, krople 0,08 g/0,8 ml), Dafalgan Infant – Adult (czopki 80, 150, 300, 600 mg), Efferalgan (tabl. musujące 0,5 g), Panadol (tabl., tabl. musujące 0,5 g), Panadol Baby i Infant (zawiesina 0,12 g/5 ml), Panadol Junior (1 saszetka: 240 mg), Panadon (tabl. 0,5 g), Paracetamol (syrop 2,4%, czopki 0,05, 0,125, 0,25, 0,5 g, tabl. 0,5 g), Paracetamol effervescens (granulat 0,5 g, Paracetamol – Ratiopharm 125,-250, -500, czopki 0,125 g, 0,25 g, 0,5 g, tabl. 0,5 g), Tylenol (czopki 0,1 g, 0,2 g, krople 0,1 g/1 ml), Tylenol forte (tabl. 0,5 g).
●  Preparaty złożone: Acenol cum Coffeino (1 tabl.: 250 mg paracetamolu, 80 mg kofeiny), Analget K (1 tabl.: 0,2 g paracetamolu, 0,2 g propyfenazonu, 0,01 g kodeiny, 0,05 g kofeiny), Andrews answer (proszek, 1 torebka: 1 g paracetamolu, 0,06 g kofeiny, 1,4 g wodorowęglanu sodowego, 1,1 g kwasu cytrynowego, 4 g dekstrozy), Cefalgin (1 tabl.: 250 mg paracetamolu, 150 mg propyfenazonu, 50 mg kofeiny), Coldrex (proszek, tabletki; 1 saszetka: 750 mg paracetamolu, 10 mg chlorowodorku fenylefryny, 60 mg witaminy C, dodatki smakowe; 1 tabl.: 500 mg paracetamolu, 25 mg kofeiny, 20 mg wodzianu terpinu, 5 mg chlorowodorku fenylefryny, 30 mg witaminy C), Panadeine (1 tabl.: 500 mg paracetamolu, 8 mg fosforanu kodeiny), Panadol extra (1 kapsułka: 500 mg paracetamolu, 65 mg kofeiny), Saridon (1 tabl.: 150 mg propyfenazonu, 250 mg paracetamolu, 50 mg kofeiny), Solpadeine (kapsułki, tabl. musujące; 1 tabl./kapsułka: 500 mg paracetamolu, 8 mg fosforanu kodeiny, 30 mg kofeiny), Thomapyrin (1 tabl.: 200 mg paracetamolu, 250 mg kwasu acetylosalicylowego, 50 mg kofeiny).
Paracetamol po podaniu doustnym dobrze i w całości wchłania się z przewodu pokarmowego w jelicie cienkim, osiągając maksymalne stężenie w surowicy krwi po 30-60 minutach od momentu podania. Biologiczny okres półtrwania wynosi 1,5-2,5 godzin i jest zależny od zmienności osobniczej oraz pory dnia. Rano jest o ok. 15% dłuższy od okresu półtrwania oznaczonego po południu. Około 4-5% dawki terapeutycznej jest metabolizowane do toksycznego metabolitu (N-acetylo-p-benzochinoimina), który natychmiast wiązany jest przez glutation, dając nietoksyczny merkaptan. Zapas glutationu w wątrobie człowieka dorosłego wystarcza zwykle do unieczynnienia toksycznych metabolitów powstających po spożyciu dawki 10 g paracetamolu. Poniżej tej krytycznej dawki, która wykazuje jednak znaczne wahania osobnicze, paracetamol uważany jest za lek względnie bezpieczny.
Dzieci nie metabolizują lub prawie nie metabolizują paracetamolu do związków toksycznych, stąd można go im podawać z powodzeniem i dużą dozą bezpieczeństwa. U dzieci istnieje 6-krotnie mniejsze prawdopodobieństwo uszkodzenia wątroby niż u osób dorosłych.
●  Dawki terapeutyczne: dzieci – 5-15 mg/kg masy ciała co 4-6 godzin, maks. 65 mg/kg masy ciała, dorośli – 0,3-1,0 g co 4-6 godzin, maks. 4 g/dobę nie dłużej niż 3 dni. W kuracji długotrwałej (bóle nowotworowe, bóle przewlekłe) dawka dobowa maks. 2,6 g/dobę.
Uwaga. Nie należy nigdy zażywać kilku różnych leków zawierających w swym składzie paracetamol. Może to być powodem przekroczenia dawki toksycznej.
Przeciwwskazania: ciężkie upośledzenie funkcji wątroby i nerek, żółtaczka, uczulenie na lek, nadciśnienie tętnicze, niedobór G-6 PD (krwinki czerwone zawierają zbyt małą ilość zredukowanego glutationu; niedobór ten może być nasilony przez paracetamol, stąd u niektórych osób mających tę wadę genetyczną paracetamol może wywołać niedokrwistość hemolityczną), ostrożnie w pierwszym trymestrze ciąży.
Objawy uboczne stosowania paracetamolu w dawkach terapeutycznych występują bardzo rzadko. Może on jednak powodować takie objawy niepożądane, jak: wielopostaciowe wysypki skórne, zaczerwienienie skóry, obrzęk naczynioruchowy, hipotermia, zaburzenie oddychania, skurcz oskrzeli, zaburzenie krążenia obwodowego do wstrząsu włącznie.
U osób chorujących na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy można stosować paracetamol ze względu na brak uszkadzającego działania na błonę śluzową żołądka. Przechodzi przez łożysko, wątroba płodu nie jest zdolna do metabolizowania paracetamolu, co stwarza ryzyko zatrucia płodu przy przedawkowaniu leku przez kobiety ciężarne. Nie ma doniesień na temat teratogennego i kancerogennego działania.

Objawy i przebieg zatrucia paracetamolem można przedstawić w 4 etapach:

●  Występuje ok. 1/2 godziny po spożyciu i trwa do 24 godzin.
Pojawiają się: nudności, wymioty, brak łaknienia, złe samopoczucie, obfite pocenie się, bladość skóry. U większości ludzi po przejściu zaburzeń żołądkowo-jelitowych objawy zatrucia całkowicie mijają i nie rozwija się uszkodzenie wątroby.
●  24-48 godzin – bóle okolicy podżebrza prawego, rozpoczyna się ostra niewydolność nerek.
●  72-96 godzin – postępujące uszkodzenie wątroby, encefalopatia wątrobowa, wymioty, zażółcenie powłok skórnych, bóle okolicy podżebrza prawego, splątanie, drżenia rąk, zaburzenia świadomości, śpiączka wątrobowa, kwasica metaboliczna, hipoglikemia, uszkodzenie cewek nerkowych, niewydolność nerek, zaburzenia rytmu serca, niedotlenienie, uszkodzenie mięśnia sercowego, krwotoczne zapalenie trzustki, reakcje anafilaktyczne: pokrzywka, skurcz spastyczny oskrzeli, wstrząs.
●  4 dni-2 tygodnie – faza zdrowienia. Jeżeli w ciągu 4 pierwszych dni ostrego zatrucia nie dojdzie do zgonu, to objawy występujące w trzecim okresie powoli cofają się i dochodzi do całkowitego wyzdrowienia pacjenta. Uszkodzenie wątroby cofa się w czasie do kilku tygodni.
Działanie toksyczne paracetamolu na inne układy i narządy. Nerki: niewydolność nerek (uszkodzenie nerek może być niezależne od uszkodzenia wątroby i innych zaburzeń czynnościowych, np. hipotonia). Układ krążenia: uszkodzenie mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu, krwawienia podwsierdziowe (jest to wtórne do uszkodzenia wątroby). Trzustka: toksyczne krwotoczne zapalenie trzustki (występuje znacznie częściej u osób nadużywających alkoholu). Methemoglobinemia (w wątrobie dochodzi do acetylacji małej ilości paracetamolu do p-aminofenolu, który może powodować methemoglobinemię, jednak w przypadku paracetamolu nie ma to istotnego znaczenia klinicznego).
Pierwsza pomoc. Wywoływanie wymiotów u osób przytomnych i jeżeli nie ma innych przeciwwskazań stosuje się jako pierwszy zabieg przedmedyczny.
Uwaga. Natychmiast przewieźć chorego do szpitala.

Pochodne kwasu salicylowego

Pochodne kwasu salicylowego (salicylany) należą do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych. W 1887 r. niemiecki chemik Feliks Hoffman otrzymał trwały kwas acetylosalicylowy. Wynalazek zarejestrowano w 1899 r. pod nazwą aspiryna, jako lek przeciwbólowy i łagodzący objawy przeziębienia. Początkowo sprzedawana była jako proszek w słoiczkach lub torebkach, od 1904 r. w postaci tabletek. W przyrodzie występuje m.in. w korze wierzby białej (Salix alba) w postaci salicyliny, czyli glikozydu kwasu salicylowego. Aspiryna to chyba najpopularniejszy lek na świecie. Ma działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe i antyagregacyjne. Przewlekłe zatrucia salicylanami zdarzają się często i wówczas niewielkie zwiększenie dawki może prowadzić do znacznego zwiększenia ich stężenia w surowicy krwi.

Preparaty proste i złożone:

Amid kwasu salicylowego (Reumosol, Scorbolamid)
●  Kwas salicylowy – preparaty złożone (ABE, Acifungin, Alpicort, Brodacin, Capsigel, Cignoderm, Dermaknel, Dernilan, Dezorol, Diprosalic, Duo-film, Keratolysin, Lorinden A, Lorinden T, Maść na odciski, Maść siarkowo-salicylowo-mydlana, Mobilat, Polfungicyd, Psorisan, Salicylol, Saliderm, SolcoKerasal, Stomasan, Verrumal, Viprosal B).
●  Kwas acetylosalicylowy – preparaty proste i złożone (Acard, Acesan, Alka-Prim, Alka-Seltzer, Anopyrin, Antineuralgiae E, Antygrypin, ASA, Ascalcin, Ascodan, Asopiryna, Aspimag, Aspirin, Aspotabs, Asprocol, Bestpirin, Calcipiryna, Cardiopirin, Coffepar, Dampiryna, Encopirin, Entreik, Etomar, Etopiryna, Galocard, Neopyrin ASA, Nipas, Panpiryna, Paranalgin, Polopiryna, Ring N, Tabletki od bólu głowy, Tabletki przeciw grypie, Togal ASS, Tomapyrin, Upsarin).
Salicylan choliny – preparaty proste i złożone (Cholinex, Otinum, Risaxyl, Sachol).
Salicylan metylu – preparaty proste i złożone (Acifungin, Analgolan).
Salicylany dobrze wchłaniają się w żołądku, proces ten zachodzi jednak głównie w górnym odcinku jelita cienkiego. Słabiej wchłaniają się z odbytnicy (podawane w postaci czopków). Przenikają do większości tkanek i płynów ustrojowych, w tym do łożyska i mleka matki, płynu mózgowo-rdzeniowego, płynu stawowego. Wiążą się głównie z albuminami (50-80%), a stopień wiązania z białkami zależy od ich stężenia w surowicy krwi. Zmniejszenie miejsc wiązania na skutek marskości, hipoalbuminemii, czy też obecności innych leków wypierających salicylany z miejsc wiązania z białkami, prowadzi do zwiększenia wolnej frakcji salicylanów i w efekcie do zwiększenia toksyczności. Maksymalne stężenie pojawia się w ciągu 2 godzin od zażycia.
Salicylany łatwo przechodzą przez barierę łożyskową i przechodzą do mleka matki. Ich zażywanie w późnym okresie ciąży może spowodować urodzenie dziecka z zaburzeniami hemostazy, równowagi kwasowo-zasadowej, tachypnoë i hipoglikemią.
Alkohol etylowy spożywany w czasie przewlekłego stosowania salicylanów zwiększa ryzyko krwawień z przewodu pokarmowego.

Dawki terapeutyczne:

Jako lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy:
●  Dorośli: tabletki 0,3-0,9 g, dawki powtarzane co 4-6 godzin, maks. 4 g na dobę, czopki: 0,6-0,9 g, dawki powtarzane co 4-6 godzin, maks. 3,6 g na dobę.
●  Dzieci (młodzieńcze zapalenie stawów i choroba Stilla): 80-100 mg/kg masy ciała/dobę w 5-6 dawkach podzielonych, maks. 130 mg/kg masy ciała/dobę.
Dna moczanowa: 5 g/dobę w dawkach podzielonych.
Dawki kardiologiczne: 75-325 mg/dobę (75 mg w prewencji wtórnej, a 150 mg/dobę w niestabilnej dusznicy bolesnej, przy podejrzeniu zawału mięśnia sercowego).
Zakres stężeń terapeutycznych:
Działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe – 100-200 mg/l
Działanie przeciwzapalne – 200-300 mg/l
Działanie antyagregacyjne – 0,2-1,3 mg/l
Salicylany wzmagają procesy utleniania, powodując zwiększenie stężenia CO2, pobudzenie ośrodka oddechowego i hiperwentylację. W większych dawkach, kiedy stężenie we krwi osiąga wartość 350 mg/l, pobudzają bezpośrednio ośrodek oddechowy, prowadząc do zwiększenia częstości oddechów i wskutek tego do alkalozy oddechowej. Organizm broni się przed alkalozą przez zwiększenie nerkowego wydalania wodorowęglanów (jednocześnie następuje utrata sodu i potasu). Dochodzi do obniżenia pH krwi i zmniejszenia stężenia wodorowęglanów. Dodatkowo, na skutek pobudzenia metabolizmu, we krwi gromadzą się produkty przemiany materii (kwas acetooctowy, pirogronowy, mlekowy). Prowadzi to do kwasicy metabolicznej, która występuje przy stężeniu salicylanów we krwi wynoszącym ok. 500 mg/l, co odpowiada lekkiemu zatruciu.
W zatruciach ciężkich dochodzi do zmniejszenia wrażliwości ośrodka oddechowego na CO2 oraz do porażenia ośrodka naczynioruchowego.
Stopień ciężkości zatrucia w zależności od przyjętej dawki:
< 150 mg/kg – reakcja nietoksyczna
150-300 mg/kg – łagodne do średniego stopnia zatrucie
300-500 mg/kg – zatrucie ciężkie
> 500 mg/kg – zatrucie potencjalnie śmiertelne
Objawy zatrucia. Zatrucie lekkie dotyczy najczęściej osób przewlekle zażywających aspirynę i charakteryzuje się takimi objawami, jak: zaburzenia równowagi, drżenia mięśniowe, szum w uszach, zaburzenia słuchu – niedosłyszenie, wzmożona potliwość, nudności, wymioty, ból głowy, zaburzenia świadomości, splątanie.
Do objawów zatrucia ciężkiego należą: hiperwentylacja, wysoka gorączka (wtórna do hipertermii rabdomioliza), pocenie się, hipoglikemia, drgawki, halucynacje wzrokowo-słuchowe, pobudzenie, a następnie depresja ośrodkowego układu nerwowego, porażenie ośrodka oddechowego, wstrząs sercowo-naczyniowy. Śmierć spowodowana jest zwykle niewydolnością oddechową, której towarzyszy wstrząs sercowo-naczyniowy. Niekiedy przyczyną śmierci może być hipertermia. Najczęściej do zgonu dochodzi w zatruciu przewlekłym, u osób starszych (powyżej 70 roku życia), u których średnie stężenie salicylanów w surowicy krwi wynosi 700-900 mg/l.
Leczenie. Powinno być prowadzone w specjalistycznych ośrodkach zatruć.

Leki psychostymulujące

Leki psychoenergizujące obejmują wszystkie leki o pobudzającym działaniu psychotropowym. Dawno znanymi i tradycyjnie w tym celu używanymi lekami są: kofeina, kardiazol i strychnina. Większe znaczenie w toksykologii mają, ze względu na nadużywanie (zatrucia przewlekłe) i zatrucia ostre (samobójcze), nowoczesne preparaty pobudzające korę mózgu i układ nerwowy współczulny, jak amfetamina (Psychedrinum), fenmetrazyna (Preludin), pochodne kwasu fenoksyoctowego (Centrophenoxin, Meclofenoxate hydrochloride), pemolina (Pemolinum), acetamidobenzoesan deanolu (Bimanol, Cleregil).
Objawy zatrucia. Ostre zatrucie (powyżej 30 mg amfetaminy) objawia się bardzo silnym pobudzeniem, niepokojem, drgawkami, przyspieszeniem tętna, podwyższeniem ciśnienia tętniczego i temperatury ciała, dusznością, rozszerzeniem źrenic, bezsennością. Po bardzo dużych dawkach (powyżej 100 mg) powyższe objawy wkrótce przechodzą w stan zupełnego wyczerpania z utratą świadomości, zwolnieniem czynności serca, obniżeniem ciśnienia, porażeniem zwieraczy i krwiomoczem. Śmierć następuje wskutek wstrząsu lub porażenia układu oddechowego.
Pierwsza pomoc. Bezpośrednio po zażyciu leków: węgiel leczniczy w roztworze wodnym, prowokowanie wymiotów, środki przeczyszczające. Zapewnienie całkowitego spokoju. W razie wysokiej temperatury ciała – chłodne zawijania. W ciężkich zatruciach: zabezpieczenie podstawowych czynności życiowych, podawanie tlenu.
Leczenie. Konieczna natychmiastowa pomoc lekarska.

Narkotyki

Morfina (Morphinum hydrochloricum). Jest jednym z wielu, a farmakologicznie najważniejszym alkaloidem maku ogrodowego (Papaver somniferum). Działa silnie przeciwbólowo i narkotycznie. Działa pobudzająco na autonomiczny układ nerwowy przywspółczulny, zwłaszcza na jego ośrodki w mózgu i rdzeniu. Wywołuje silne skurcze mięśni gładkich, przede wszystkim zwieraczy, zwolnienie czynności serca, zwężenie źrenic.
Surowcem, z którego otrzymuje się morfinę, jest opium. Jest to wysuszony sok z niedojrzałych makówek. Opium zawiera dwie grupy alkaloidów: jedne – jak morfina – o działaniu narkotycznym, drugie działające przeciwskurczowo na mięśnie gładkie (w odróżnieniu od morfiny). Przy długotrwałym stosowaniu lub nadużywaniu opioidów rozwija się tolerancja o charakterze krzyżowym. Szybko zmniejsza się skuteczność działania przeciwbólowego i euforyzującego, natomiast nieznacznie osłabia się działanie depresyjne na ośrodek oddechowy. Nie rozwija się tolerancja na spastyczne działanie morfiny, dlatego obserwujemy chroniczne zaparcia u osób uzależnionych. Szpilkowate źrenice nie ulegają zmianie w wyniku rozwoju tolerancji. Tolerancja w przypadku morfiny rozwija się po 3 tygodniach.
Morfina wywołuje zależność psychofizyczną (silna zależność psychiczna, szybki rozwój zależności fizycznej). Po nagłym odstawieniu leku lub zastosowaniu farmakologicznego antagonisty pojawiają się objawy: dysforia, łzawienie, katar, bezsenność (z równoczesnym uporczywym ziewaniem), zlewne poty, podwyższenie ciśnienia tętniczego, drżenia mięśniowe, bolesne skurcze jelitowe, stany deliryczne, drgawki, zapaść. Zespół abstynencji może być przyczyną zgonu z powodu zawału i niewydolności układu oddechowego.
Objawy. Występują już po 8-12 godzinach od chwili przyjęcia ostatniej dawki morfiny i osiągają maksymalne nasilenie po 48-72 godzinach:
●  Układ nerwowy: strach, nadpobudliwość, bezsenność, potrzeba przyjęcia opiatów.
●  Układ krążenia: wzrost ciśnienia tętniczego krwi i szybkości pracy serca.
●  Przewód pokarmowy: skurcz w jamie brzusznej, nudności, wymioty, biegunka.
●  Oczy: rozszerzenie źrenic.
●  Inne: sztywność mięśni, drżenia mięśni.
Kodeina. Spośród alkaloidów pierwszej grupy zastosowanie lecznicze oprócz morfiny znalazła również kodeina (Codeinum phosphoricum). Z drugiej grupy alkaloidów takie zastosowanie ma papaweryna (Papaverinum hydrochloricum).
Opium stosowane jest również w leczenictwie w postaci sproszkowanej (Opium pulveratum), wyciągów (Extractum Opii) lub nalewki (Tinctura Opii), preparatem opium do stosowania pozajelitowo jest Omnopan.
Ponadto do lecznictwa wprowadzono wiele pochodnych morfiny, jak heroinę (nie objęta polskim lekospisem, ale stosowana w wielu innych krajach i często nadużywana jako narkotyk), leworfanol (Dromoran, Levo-Dromoran), oksykodon (Eucodalum, Dinarkon), hydrokodon (Dicodid, Codone), dihydrokodeinę (Paracodin).
Przeciwbólowym syntetycznym środkiem, chemicznie różnym od morfiny i 10-krotnie słabiej narkotycznie działającym, jest petydyna (Dolargan, Dolantin). Wszystkie „opiaty”, tzn. morfina i jej pochodne oraz opium i jego przetwory, wywołują przyzwyczajenie i mogą być przyczyną narkomanii. Dawki toksyczne powodują sen narkotyczny i działają hamująco, a następnie porażająco na ośrodki podkorowe, przede wszystkim na układ oddechowy. Szczególna wrażliwość u dzieci i starszych osób.
Objawy zatrucia. Pierwszym objawem zatrucia (u nie przyzwyczajonych nawet po dawkach leczniczych) mogą być wymioty, zaczerwienienie twarzy, uczucie gorąca. Równocześnie obserwuje się zwężenie źrenic, zwolnienie tętna, wkrótce senność, która po dawkach toksycznych – doustnych w ciągu godziny, a po wstrzyknięciu w ciągu 10-15 minut – przechodzi w pogłębiający się sen narkotyczny, ze zwolnionym i płytkim oddechem, który w miarę pogłębiania się śpiączki staje się nieregularny, a w końcu ulega zatrzymaniu. W śpiączce skóra jest blada, sucha i zimna. Ciśnienie tętnicze obniża się.
Pierwsza pomoc. Bezpośrednio po spożyciu i u zatrutych przytomnych stosuje się: węgiel aktywowany w roztworze wodnym, prowokowanie wymiotów (nawet w zatruciu pozajelitowym, gdyż morfina wydziela się do żołądka), środki przeczyszczające, sól glauberską. W razie podskórnego wstrzyknięcia dawki toksycznej zastosować okład z lodu w okolicy wstrzyknięcia, powyżej ucisk żylny. Poza tym takie czynności jak w stanach śpiączkowych w przebiegu zatruć barbituranami.

Prof. dr hab. med. Janusz Pach

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować