Świadome macierzyństwo – metody antykoncepcyjne, naturalne planowanie rodziny

Podejmując współżycie seksualne, jesteśmy odpowiedzialni za jego konsekwencje. Kobiety i mężczyźni od wieków z różnym skutkiem zabezpieczali się przed niechcianym poczęciem. Dzięki nauce i doświadczeniom wielu pokoleń mamy dziś szeroki wachlarz środków antykoncepcyjnych – żaden z nich nie jest jednak doskonały.
Idealny środek antykoncepcyjny powinien być skuteczny, łatwy w użyciu i ogólnodostępny, bez wpływu na akt płciowy, łatwo odwracalny, bezpieczny, tani i akceptowany przez wszystkie kultury i religie.
Żaden środek zapobiegający ciąży nie zabezpiecza w 100%. Aby umożliwić ich obiektywną ocenę, w 1932 r. opracowano tzw wskaźnik Pearla – PI (ang. Pearl Index), który wskazuje, ile będzie nieplanowanych ciąż, jeżeli 100 kobiet stosuje daną metodę w ciągu 1 roku (12 mc, czyli 12 cykli miesiączkowych). Dla przykładu, jeśli PI =2, oznacza to, że ze stu kobiet w nieplanowaną ciążę zajdą dwie. Wskaźnik nie uwzględnia jednak, że część ciąż wynika z nieprawidłowego stosowania antykoncepcji, a nie z jej nieskuteczności.

Antykoncepcja hormonalna

Pierwsze i do tej pory najbardziej popularne tabletki antykoncepcyjne to pigułki dwuskładnikowe, zawierające kombinację dwóch hormonów, tj. składnik estrogenowy i progestagenowy. Są to syntetyczne pochodne hormonów odpowiedzialnych za regulację cyklu menstruacyjnego. Od momentu wprowadzenia na rynek tabletek hormonalnych, dawka hormonu zmalała dramatycznie w stosunku do tej, zawartej w pierwszych tabletkach, co znacznie poprawiło bezpieczeństwo stosowania. Wysokie dawki estrogenów związane były m.in. z dużym ryzykiem żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej i były bardzo niekorzystne dla układu krążenia. Wprowadzono również nowe generacje progestagenów, rzadziej powodujące skutki uboczne.

Stosowanie tabletek hormonalnych

Obecnie dostępne są pigułki monofazowe, zawierające stałą dawkę hormonów, oraz pigułki dwu- i trójfazowe, których dawki hormonów różnią się w zależności od dnia cyklu. Pigułki połyka się codziennie, o stałej porze, przez 21 dni, po których następuje 7 dni przerwy, w trakcie których pojawia się krwawienie. Jeśli kobieta zapomni wziąć jedną tabletkę o stałej porze, to powinna ją przyjąć w ciągu 12 godzin i dalej normalnie kontynuować terapię. W przypadku, gdy przerwa będzie dłuższa niż 12 godzin od stałej pory przyjmowania, następnego dnia należy wziąć 2 tabletki i stosować dodatkowe zabezpieczenie (najczęściej prezerwatywę) do końca cyklu.
Działanie antykoncepcyjne tabletek hormonalnych jest wielokierunkowe. U zdrowej miesiączkującej kobiety około 14 dnia cyklu dochodzi do owulacji, czyli jajeczkowania. Uwolniona do jajowodu komórka jajowa może wówczas ulec zapłodnieniu i implantacji w ścianie macicy, co skutkuje ciążą. Łączne podanie estrogenów i progestagenów prawie całkowicie hamuje proces owulacji i to najważniejszy efekt pigułek. Poza tym zmieniają one błonę śluzową macicy w sposób, który uniemożliwia implantację zapłodnionej komórki jajowej, w przypadku, kiedy pomimo stosowania tabletek doszłoby do owulacji. Dodatkowo hormony w pigułkach wpływają na konsystencję śluzu w szyjce macicy, zagęszczając go, co utrudnia przedostawanie się plemników do macicy. Wszystkie te działania czynią antykoncepcję hormonalną jedną z najbezpieczniejszych metod zapobiegania ciąży. Wskaźnik Pearla dla tej metody wynosi od 0,1 do 1. Udowodniono również, że stosowanie tego rodzaju antykoncepcji zmniejsza ryzyko wystąpienia ciąży pozamacicznej, raka jajnika i macicy. Kobiety stosujące pigułki mają niebolesne, regularne miesiączki. Dlatego pigułka dwuskładnikowa znalazła miejsce w terapii nieregularnych lub bolesnych miesiączek oraz zespołu napięcia przedmiesiączkowego o dużym nasileniu.

Działania niepożądane

Chociaż znakomita większość kobiet toleruje tabletki hormonalne bardzo dobrze, u niektórych mogą pojawić się działania niepożądane, takie jak nasilenie migrenowych bólów głowy, obniżenie nastroju a nawet depresja, obniżenie libido, nudności (w pierwszym miesiącu stosowania), przyrost masy ciała, trądzik. Czasami można zaobserwować przebarwienia na skórze, szczególnie u kobiet lubiących opalanie. Są to tzw. chloasma – ciemne plamy na skórze twarzy, trwałe i nie ustępujące po zaprzestaniu terapii.

Przeciwwskazania

Przeciwwskazań do stosowania tabletek hormonalnych jest wiele i dlatego ich przyjmowanie wymaga kontroli lekarza. Szczególną ostrożność powinny zachować kobiety chorujące na nadciśnienie tętnicze, chorobę wieńcową, cukrzycę, kamicę pęcherzykową i choroby wątroby, a także – ze skłonnością do depresji i migrenowych bólów głowy. W trakcie terapii nie powinny palić papierosów, ponieważ zwiększa to ryzyko zakrzepicy żylnej, szczególnie u kobiet po 35. roku życia. Chociaż badania naukowe nie udowodniły jednoznacznie związku pomiędzy antykoncepcją hormonalną a występowaniem raka piersi, należy rozważyć celowość stosowania tabletek hormonalnych u kobiet z rodzin obciążonych występowaniem nowotworów, a szczególnie raka piersi.
Trzeba również pamiętać o systematycznych kontrolach u ginekologa, badaniach cytologicznych, monitorowaniu ciśnienia tętniczego. Po 5 latach brania pigułek zaleca się 1-2 letnią przerwę w przyjmowaniu hormonów.

Antykoncepcja progesteronowa

Antykoncepcja progesteronowa to zapobieganie ciąży przy użyciu tylko jednego syntetycznego hormonu z grupy progestagenów. Brak składnika estrogenowego polepsza profil bezpieczeństwa. Wskaźnik Pearla dla tej metody to 1-3. Pigułki jednoskładnikowe są polecane dla kobiet ceniących wygodę tabletki antykoncepcyjnej, ale nie mogących stosować tradycyjnej tabletki, np. z powodu chorób układu krążenia czy cukrzycy. Są również odpowiednie dla kobiet karmiących piersią i kobiet w średnim wieku, u których ryzyko raka piersi jest większe. Tabletki te, zwane popularnie mini-tabletkami, przyjmuje się codziennie, bez przerwy na menstruację. Krwawienie miesięczne nie pojawia się, ale mogą wystąpić nieregularne krwawienia o małym nasileniu. Progestageny nie hamują owulacji, komórka jajowa może więc ulec zapłodnieniu, a następnie jest wydalona z organizmu. Fakt, iż w przypadku zastosowania tej metody dochodzi do utraty zapłodnionej kom jajowej, jest głównym argumentem przeciwko antykoncepcji hormonalnej, wysuwanym przez kościół katolicki.
Progestageny mogą być aplikowane pod różnymi postaciami:
– mini-pigułek,
– zastrzyków hormonalnych podawanych co kilka tygodni (w Polsce niedostępne),
– implantów nasączonych hormonem, wszczepianych na okres 5 lat pod skórę przedramienia (w Polsce niedostępne).
Działanie tabletek progestagennych nie jest pozbawione efektów ubocznych. Najczęściej dochodzi do zaburzeń krwawienia miesięcznego, lub nie występuje ono wcale. Mogą być one również wywołać trądzik oraz uczucie nadwrażliwości piersi. W najgorszym wypadku mogą natomiast doprowadzić do powstania torbieli jajników. Z tych powodów, podobnie jak każdy inny rodzaj antykoncepcji hormonalnej, mogą być stosowane tylko pod kontrolą ginekologa.

Antykoncepcja wewnątrzmaciczna

Wkładka wewnątrzmaciczna, popularnie zwana spiralą, jest mniej popularnym rodzajem antykoncepcji. Jej zastosowanie polega na umieszczeniu wewnątrz jamy macicy plastikowej wkładki zawierającej miedź. Do wkładki (która – wbrew nazwie – zwykle nie przypomina kształtem spirali) przymocowany jest sznureczek, wystający z szyjki macicy i służący do usunięcia wkładki. Działanie spirali polega na wywołaniu reakcji zapalnej w błonie śluzowej macicy (wpływ jonów miedzi), która uniemożliwia implantację zapłodnionej komórki jajowej. Dodatkowo miedź wpływa toksycznie na plemniki. Niektóre wkładki uwalniają także progestageny, które zagęszczają śluz szyjkowy, zwiększając w ten sposób skuteczność antykoncepcyjną. Mogą one jednak dawać powikłania – podobne jak w przypadku tabletek progestagennych. Zaletą wkładki wewnątrzmacicznej jest jej wysoka skuteczność (indeks Pearla 0,3-2) i wygoda stosowania oraz brak wpływu na stosunek płciowy. Ponieważ działa miejscowo w macicy, jest bezpieczna dla kobiet leczących się z innych powodów. Inaczej niż tabletki hormonalne, nie wchodzi w interakcje z lekami. Nie jest jednak zalecana dla kobiet po kilku porodach, mających mięśniaki macicy lub wadę anatomiczną tego narządu i/lub uczulonych na miedz. Nie wolno też zapominać, że wkładka jest ciałem obcym, które nie jest obojętne dla organizmu i zwiększa ryzyko infekcji. Najczęstszym powikłaniem stosowania wkładki są nieprawidłowe krwawienia: obfite miesiączki lub krwawienia międzymiesiączkowe. Jeśli dojdzie do ciąży, wzrasta ryzyko poronienia lub ciąży ekotopowej, czyli zagnieżdżenie jaja płodowego poza macicą, np. w jajowodzie.

Metody antykoncepcji mechanicznej i chemicznej

W populacji polskiej jest to nadal najpopularniejszy rodzaj antykoncepcji. Metody mechaniczne to popularne prezerwatywy dla mężczyzn oraz – od niedawna – prezerwatywy dla kobiet. O ile tym pierwszym nie trzeba chyba poświęcać zbyt wiele uwagi, to wydaje się to uzasadnione w przypadku prezerwatyw dla kobiet. Kształtem przypominają one męską prezerwatywę, ale mają większą średnicę i są wyposażone w plastikowe kółko, które pomaga umieścić je w pochwie. Zostały stworzone z myślą o kobietach, których partnerzy nie dbają o zabezpieczenie, a one same nie mogą lub nie chcą stosować innych metod antykoncepcji. Prezerwatywy dla kobiet stanowią dobrą ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, ponieważ zabezpieczają nie tylko pochwę, ale także srom. Nie zyskały jednak zbyt wielu zwolenniczek, ponieważ są mniej estetyczne i trudniejsze w użyciu od „klasycznej” prezerwatywy.
Prezerwatywa męska jest metodą tanią i szeroko dostępną i z tych powodów jest najczęściej wybieranym rodzajem antykoncepcji. Stanowi dość dobrą ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, np. kiłą, rzeżączką, HIV. Jeśli jest stosowana prawidłowo, może być bardzo skuteczna. Warto jednak upewnić się, czy prezerwatywa nie jest przeterminowana. Wady tej metody są związane z możliwością pęknięcia lub zsunięcia się prezerwatywy podczas stosunku. Czasem zastosowanie prezerwatywy jest niemożliwe z powodu uczulenia któregoś z partnerów na lateks, główny składnik prezerwatyw.
Na rynku polskim są również dostępne chemiczne środki antykoncepcyjne, pod postacią pianek, globulek czy kremów, które aplikuje się do pochwy kilka minut przed stosunkiem. Głównym składnikiem tych preparatów jest związek plemnikobójczy. Są one jednak mniej skuteczne i dla zwiększenia bezpieczeństwa zaleca się używanie ich jednocześnie z prezerwatywą.
Wskaźnik Pearla dla metod mechanicznych i chemicznych waha się od 5 do 30, co oznacza, że są one mniej skuteczne od poprzednio opisanych sposobów antykoncepcji. Należy jednak pamiętać, że nie mają one tylu przeciwwskazań i działań ubocznych, jak metody hormonalne czy wkładka wewnątrzmaciczna. Można je stosować bez kontroli lekarza i nie wywierają długoterminowego wpływu na płodność, o co często oskarża się hormony (zdania ekspertów na ten temat są podzielone).

Naturalne planowanie rodziny – metoda objawowo-termiczna

Jest to bardzo ważny sposób zabezpieczenia przed niechcianą ciążą – szczególnie dla par, które nie akceptują innych metod ze względów religijnych lub światopoglądowych. Metoda ta wymaga abstynencji seksualnej podczas dni uważanych za płodne, dlatego może być trudna do zaakceptowania. Kobieta identyfikuje samodzielnie swoje dni płodne, opierając się głównie na codziennej obserwacji śluzu szyjkowego oraz pomiarze temperatury ciała (można również badać szyjkę macicy). Temperaturę mierzy się codziennie rano, przed wstaniem z łóżka, w pochwie, odbycie lub ustach. Pierwsze 6 dni cyklu (liczonych od pierwszego dnia miesiączki) uważane jest za bezpłodne. Po tym okresie rozpoczynają się dni płodne. Charakterystyczny jest dla nich objaw śluzu szyjkowego, tzn. wydzielina z pochwy jest gęsta, przezroczysta, ciągnąca, podobna do białka jaja kurzego. Zanikowi tej wydzieliny towarzyszy zwykle wzrost temperatury o kilka „kresek”, tj. o 0,2-0,6°C. Utrzymujący się przez 3 dni wzrost temperatury oznacza początek okresu bezpłodnego. Wszystkie zmiany zaznacza się na wykresie, oddzielnym dla każdego cyklu. Po 12 mc prowadzenia obserwacji (czyli po 12 cyklach) kobieta jest wystarczająco doświadczona, aby skutecznie oznaczać okres płodny.
Metoda objawowo-termiczna wymaga pewnego wysiłku oraz systematyczności w prowadzeniu obserwacji, a także – co ma zasadnicze znaczenie – współpracy partnera. Jej indeks Pearla ocenia się na 6-25. Zwolennicy tej metody uważają jednak, że jeśli jest prawidłowo stosowana, to jej skuteczność dorównuje pigułkom hormonalnym. Metoda objawowo-termiczna jest szeroko promowana przez kościół katolicki, ponieważ nie wpływa sztucznie na płodność kobiety, a jedynie wykorzystuje naturalne cechy cyklu menstruacyjnego.
Warto podkreślić, że – wbrew wielu krytykom – metoda ta ma naukowe podstawy i opiera się na fizjologicznie występujących objawach, które są wynikiem wpływu hormonów na organizm kobiety. Zainteresowanych odsyłam do obszerniejszych publikacji na ten temat, np. wydawanych przez Instytutu Naturalnego Planowania Rodziny.
Niestety, pomimo olbrzymiego postępu medycyny, nie wynaleziono idealnej metody antykoncepcyjnej. Nie ma też jednej metody odpowiedniej dla wszystkich. Środki antykoncepcyjne powinny być więc dostosowane indywidualnie do stanu zdrowia, wieku oraz poglądów kobiety i jej partnera.

lek. med. Ewa Kłodos-Bochenek Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie (2008-10-31)

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować