Gazy duszące

Tlenek węgla

Tlenek węgla (CO) jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych w przyrodzie gazów trujących i zanieczyszczających środowisko we współczesnym świecie, w którym intensywnie wykorzystuje się energię. Głównym źródłem tlenku węgla jest niepełne spalanie paliw kopalnianych, szczególnie węgla. Najpoważniejszym źródłem tlenku węgla w środowisku są spaliny samochodowe. Kolejnym źródłem jest palenie papierosów. Dym papierosowy zawiera 3-6% CO, dając 8 razy wyższe jego stężenie w powietrzu niż wynosi dozwolone stężenie tlenku węgla w przemyśle. Przez bierne wchłanianie dymu tytoniowego narażeni stają się także ludzie nie palący papierosów; jest to szczególnie niebezpieczne dla dzieci i kobiet w ciąży.
W ostatnich latach na całym świecie ostre zimy i kryzys energetyczny spowodowały poprawę izolacji mieszkań i zwiększone wykorzystanie różnego rodzaju domowych źródeł ogrzewania, co przy niesprawnej wentylacji zwiększyło znacznie możliwość zatrucia CO. Zatrucia te zdarzają się więc często w gospodarstwach domowych przy gotowaniu na kuchenkach gazowych w naczyniach o dużej powierzchni dna. Przy złym dostępie tlenu spalanie ulega ograniczeniu i tworzy się CO ze związków węgla zawartych w gazie ziemnym. Utarło się przekonanie, że – w przeciwieństwie do gazu świetlnego – gaz ziemny jest całkiem bezpieczny i jeśli tylko pali się płomień, to nie wydziela się, nie ma więc żadnego zagrożenia. Nie bierze się bowiem pod uwagę możliwości powstania CO podczas normalnego spalania gazu. Zatkane przewody kominowe i wentylacyjne, niefachowo podłączony okap nad kuchenką gazową mogą być przyczyną gromadzenia się lub nieprawidłowego odprowadzania spalin, np. do mieszkania sąsiada. Niebezpieczny jest zwłaszcza CO nagromadzony w łazience w czasie kąpieli.
Tlenek węgla łatwo miesza się z powietrzem i łatwo rozprzestrzenia, jest pozbawiony zapachu, koloru, smaku, jest niedrażniący. Cechy te uniemożliwiają ofierze rozpoznanie potencjalnego niebezpieczeństwa, dlatego gaz ten nazwano „milczącym mordercą”. Często spotyka się zatrucia tlenkiem węgla ulatniającym się z pieców (tzw. czadem), na skutek zbyt wczesnego zamknięcia zasuwy, nieszczelności pieca, czy nawet przechodzenia tego gazu przez rozgrzane do czerwoności obudowy piecyków żeliwnych.
Toksyczne działanie CO było znane od tysięcy lat. Już w czasach Hipokratesa używano go do uśmiercania więźniów politycznych. Przenika bowiem łatwo przez błonę pęcherzykowo-włośniczkową płuc do krwi i wiążąc się z hemoglobiną (czerwonym barwnikiem krwi) czyni ją niezdolną do przenoszenia tlenu do tkanek. Ze względu na zmiany w strukturze utworzonej cząsteczki hemoglobiny tlenkowęglowej (HbCO) krzywa dysocjacji HbO2 (oksyhemoglobiny) ulega przesunięciu w lewo, obniża się zatem ciśnienie parcjalne, przy którym tlen staje się dostępny dla tkanek. U zdrowych ludzi normalne stężenie HbCO nie przekracza ok. 0,5%. Stężenie to może się zwiększyć do 4-6% u pacjentów np. z niedokrwistością hemolityczną. Tlenek węgla ma ok. 240 razy większe powinowactwo do hemoglobiny niż tlen. Dlatego inhalacja stosunkowo małych stężeń tego gazu może wywołać klinicznie istotny spadek pojemności tlenowej krwinek czerwonych. Oznacza to, że stężenie HbCO osiągnie 50%, gdy stężenie CO w otaczającym powietrzu będzie wynosiło tylko 1/240 część stężenia tlenu, tj. 0,08%.
Tlenek węgla oprócz hemoglobiny reaguje także z innymi hemoproteinami, zawierającymi Fe2+; z mioglobiną – czerwonym barwnikiem mięśni, z oksydazą cytochromową, cytochromami, a wśród nich z cytochromem P-450. Tak więc w wyniku działania CO dochodzi do hipoksji (niedotlenienia) zarówno anemicznej, jak i histotoksycznej.
Tlenek węgla uszkadza przede wszystkim narządy i tkanki najbardziej wrażliwe na niedotlenienie i kwasicę metaboliczną, tj. układ sercowo-naczyniowy i ośrodkowy układ nerwowy. Oddziaływanie dużych stężeń CO przez krótki czas jest mniej szkodliwe niż oddziaływanie małych stężeń przez długi okres. Wiązanie CO z Hb jest odwrotnie proporcjonalne do ciśnienia cząsteczkowego tlenu. Reguła ta stanowi podstawę do leczenia 100% tlenem, aby wyprzeć CO z kompleksu HbCO.
Objawy zatrucia. Ostre zatrucie CO można uznać za model zatrucia substancją, która nie ulega przemianom w ustroju i wywiera działanie na wszystkie narządy, a przede wszystkim na mózg i serce. Większość osób odczuwa bóle i zawroty głowy, znajduje się w stanie pobudzenia psychoruchowego, hiperwentylacji lub śpiączki. Przy nagłym narażeniu jedynie osłabienie i zawroty głowy mogą poprzedzać omdlenie i zapaść sercowo-naczyniową. Obserwacje zbiorowych zatruć ludzi młodych, a więc uprzednio zdrowych, wskazują – że mimo jednakowego narażenia na określone stężenie CO – objawy u współzatrutych są często różne. Hipoksja (niedotlenienie) anemiczna i histotoksyczna wywołuje zmiany chorobowe przede wszystkim w narządzie „krytycznym” dla danego osobnika. W tab. 3.3 zestawiono zespoły objawów występujących przy różnych stężeniach HbCO.
Liczba i rodzaj objawów różnią się w sposób zasadniczy u poszczególnych osób zatrutych CO. Jest to zależne między innymi od wrażliwości osobniczej, stopnia aktywności fizycznej w momencie zatrucia, nasilenia przemiany materii i ogólnego stanu zdrowia przed zatruciem. Różnorodność zespołów klinicznych jest tak duża, że praktycznie nie ma zmian organicznych, których nie można by łączyć z działaniem CO. Natychmiastowa śmierć z powodu zatrucia CO przeważnie występuje „na tle sercowym”. Tkanka mięśniowa serca jest najwrażliwsza na niedotleniający wpływ CO. Zaburzenia pracy serca poprzedzają zaburzenia pracy mózgu. Ciężkie zatrucia prowadzą do spadku ciśnienia tętniczego krwi i poważnych zaburzeń rytmu serca, które mogą być przyczyną szybkiego zgonu. Naczynia zmienione miażdżycowo nie rozszerzają się tak, aby spowodować kompensacyjny wzrost przepływu krwi. Dlatego nawet w przebiegu niewielkiego zatrucia CO może dojść do nasilenia dusznicy bolesnej i zawału serca.
Neurologiczne objawy zatrucia manifestują się między innymi zaburzeniami orientacji, śpiączką toksyczną, sztywnością lub wiotkością mięśni. Tomografia komputerowa uwidacznia zmiany gęstości obrazu w niektórych jądrach podkorowych mózgu, co wskazuje, że w przebiegu zatrucia CO występuje korowy i podkorowy zanik mózgu.
Najbardziej zdradliwym następstwem zatrucia CO jest występowanie objawów neuropsychicznych po okresie utajonym, trwającym 1-6 tygodni. U ok. 10-30% osób po ciężkim zatruciu CO występują objawy pod postacią zaburzeń pamięci, zmian osobowości, euforii, zaburzeń osądu i zdolności do abstrakcyjnego myślenia, słabej koncentracji uwagi.
Zatrucie CO u kobiet w ciąży wpływa także na płód stanowiąc poważne niebezpieczeństwo dla życia i prawidłowego stanu neurologicznego dziecka.
Po zatruciu CO często występują stany zapalne dróg oddechowych, w ciężkich przypadkach nawet obrzęk i krwotok płuc. W ostrym zatruciu dochodzi też do toksycznego uszkodzenia wątroby. Mogą wystąpić martwice mięśni. Zatrucie CO należy brać pod uwagę w przypadkach niewydolności nerek i mioglobinurii występującej bez dającej się określić przyczyny. Zatrucie CO uszkadza narządy zmysłu, zwłaszcza narząd słuchu i wzroku.

Jak uniknąć zatrucia?

1.      Należy pamiętać, że tlenek węgla jest wszechobecnym, „milczącym mordercą”, jest gazem bez zapachu, bez koloru, tzn. że przyszła ofiara nie ma możliwości rozpoznania zagrożenia.
2.      Należy pamiętać, że źródłem tlenku węgla jest powszechne palenie tytoniu.
Czego nie robić w życiu codziennym, aby uniknąć zatrucia?
1.    Nie przedłużać kąpieli w łazience przy czynnym piecyku, gdy jest zainstalowany w łazience.
2.    Nie napełniać wanny wodą, jeśli leżymy już w wannie.
3.    Zabronić poboru ciepłej wody w kuchni, gdy przebywa ktoś w łazience, a wspólny piecyk jest tam zamontowany.
4.    Nie czytać, nie palić tytoniu i nie zasypiać w wannie.
5.    Nie „ogrzewać” mieszkania kuchenką gazową (piekarnikiem lub paląc gaz we wszystkich palnikach kuchenki).
6.    Nie gotować, nie smażyć, nie piec jednocześnie przy palących się 4-5 palnikach naraz.
7.    Nie ogrzewać mieszkania nieszczelnym piecem węglowym.
8.    Nie zamykać przedwcześnie zasuwki pieca węglowego, gdy w piecu widoczny jest jeszcze płomień.
9.    Nie rozpalać w piecu węglowym na noc (bez czuwania).
10.    Nie kontrolować, nie sprawdzać, nie naprawiać samochodu w garażu przy uruchomionym silniku i zamkniętych oknach i drzwiach.
11.    Nie palić tytoniu leżąc w łóżku (możliwość zaśnięcia, pożaru i zatrucia tlenkiem węgla).
12.    Nie kąpać się, nie prać, nie gotować w stanie upojenia alkoholowego (wygotowanie wody, spalenie potrawy, zatrucie tlenkiem węgla).
13.    Nie zostawiać potrawy „na gazie” bez włączonego minutnika, oddalając się do innych czynności.
14.    Nie przerabiać samodzielnie instalacji gazowej czy wentylacji.
Co robić w życiu codziennym, aby uniknąć zatrucia?
1.    Przynajmniej 1 raz na 3 miesiące sprawdź sprawność wentylacji w kuchni i w łazience (kartką papieru, świeczką).
2.    Przynajmniej raz w roku fachowa kontrola i regulacja piecyka gazowego i kuchenki.
3.    Dopilnuj, aby drzwi do łazienki miały 12 otworów o średnicy 5 cm każdy – dołem nad podłogą nie zatkane.
4.    Wprowadź w twoim mieszkaniu zwyczaj informowania o zamiarze wykąpania się.
5.    Wymagaj, aby spółdzielnia mieszkaniowa lub kominiarz sprawdzili jeden raz na dwa lata przewody kominowe.
6.    Wymagaj od domowników stałego przewietrzania mieszkania.

Jak rozpoznać zatrucie – objawy

1.    Osłabienie ogólne, zasłabnięcie.
2.    Nudności, wymioty.
3.    Bicie serca, kołatanie, bardzo szybka akcja serca, nierówne bicie serca.
4.    Bóle głowy, zawroty głowy.
5.    Zaburzenia równowagi.
6.    Drżenie mięśniowe.
7.    Zaburzenia wzrokowe, słuchowe.
8.    Utrata przytomności.

Jak postępować w przypadku zatrucia?

1.    Wyprowadzić (wynieść) zatrutego z atmosfery tlenku węgla.
2.    Sprawdzić u nieprzytomnego drożność dróg oddechowych (oczyścić jamę ustną z wydzielin i wydalin).
3.    Nieprzytomnego ułożyć bezpiecznie na boku
z głową odchyloną do tyłu.
4.    Podać tlen (ewentualnie świeże powietrze, otworzyć okna).
5.    Przy braku oddechu zastosować oddychanie usta-usta.
6.    Przy braku akcji serca uderzyć w mostek – masaż zewnętrzny serca.
7.    Wezwać pogotowie ratunkowe z lekarzem (karetka „R”).

Siarkowodór

Gaz cięższy od powietrza, o zapachu zgniłych jaj. Poza przemysłem (rafineryjnym, hutniczym, tworzyw sztucznych) zatrucia mogą mieć miejsce w kanałach, dołach kloaczych, starych, nie używanych i zanieczyszczonych studniach, gdzie siarkowodór wytwarza się podczas gnicia ciał organicznych.
Objawy zatrucia. Działanie ogólne polega na blokowaniu tkankowych enzymów oddechowych oraz w małych stężeniach – na pobudzeniu, a potem porażeniu układu oddechowego (w dużych stężeniach dochodzi do natychmiastowego porażenia). W dużych stężeniach wskutek porażenia węchu brak ostrzegawczego sygnału, jakim jest przykra woń siarkowodoru. Przy małych stężeniach powstaje najpierw podrażnienie spojówek i rogówki oczu, objawy kataralne nosa, kaszel, mdłości, ślinienie, ból głowy, obniżenie ciśnienia tętniczego, przyspieszenie tętna; po dłużej trwającym narażeniu może wystąpić obrzęk płuc.
Pierwsza pomoc: Wyniesienie człowieka z atmosfery skażonej; zabezpieczenie podstawowych czynności życiowych; chorych nieprzytomnych, wymiotujących ułożyć w pozycji bocznej ustalonej; tlen; usunięcie skażonej odzieży; zmycie skażonej skóry obfitą ilością wody z mydłem; przemycie spojówek wodą; zapewnienie ciepła i spokoju.
Uwaga! Ratujący nie powinien wchodzić do pomieszczenia zawierającego siarkowodór bez zabezpieczenia (przynajmniej lina zabezpieczająca, umożliwiająca wyciągnięcie w razie utraty przytomności).

Cyjanowodór (kwas pruski) i cyjanki

Cyjanowodór jest lotną cieczą o zapachu gorzkich migdałów. Stosowany jest jako silny środek dezynsekcyjny i deratyzacyjny. Szerokie zastosowanie przemysłowe i techniczne (m.in. w galwanizerniach, w fotografice, w syntezach chemicznych) mają sole kwasu cyjanowodorowego, a przede wszystkim cyjanek potasu. Jest on też najczęstszą przyczyną zatruć omyłkowych i samobójczych. Rozkłada się pod wpływem kwasu solnego w żołądku, wydzielając wolny cyjanowodór. Cyjanowodór blokuje tkankowe enzymy oddechowe, uniemożliwiając wykorzystanie tlenu przez tkanki, czyli powoduje ich duszenie.
Objawy zatrucia. Przebieg zatrucia doustnego cyjanowodorem i cyjankami może być różny w zależności nie tylko od dawki, ale także od kwaśności żołądka i indywidualnej wrażliwości. W przebiegu względnie powolnym pojawia się najpierw ból głowy, szum w uszach, duszność z uczuciem ściskania w klatce piersiowej, wymioty, przyspieszenie i osłabienie tętna, obniżenie ciśnienia, śpiączka. Przy tych objawach może zwrócić uwagę różowe zabarwienie skóry i zapach gorzkich migdałów w otoczeniu.
Pierwsza pomoc. Jak w ostrych zatruciach drogą wziewną, tj. natychmiastowe usunięcie ze skażonej atmosfery; zabezpieczenie podstawowych czynności życiowych; nie wolno zatrutych ratować oddechem usta-usta – możliwość zatrucia ratownika; podanie tlenu, natychmiastowe wezwanie lekarza, konieczność jak najszybszego zastosowania odtrutek specyficznych. W zatruciach drogą doustną: jak wyżej, bezpośrednio po spożyciu trucizny u chorych przytomnych – węgiel leczniczy, prowokowanie wymiotów, środki przeczyszczające. Natychmiastowy kontakt z ośrodkiem zatruć.

Prof. dr hab. med. Janusz Pach

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować