Choroby wysypkowe wieku dziecięcego

Odra

Odra jest obok ospy wietrznej najczęstszą chorobą zakaźną wieku dziecięcego. Wywołana jest przez RNA-wirus.
W okresie zwiastunów i na początku wysypki wirus może być izolowany z wydzieliny nosowo-gardłowej, moczu i krwi. Jest aktywny przynajmniej przez 34 godziny w temperaturze pokojowej, przeżywa w mikrokropelkach śluzu zawieszonego w powietrzu. Natomiast niszczy go światło, ciepło i wysuszenie.
Zakażenie jest możliwe przez kontakt bezpośredni: drogą kropelkową, rzadko przez mocz zakażonej osoby, a wyjątkowo drogą pośrednią – przez przedmioty świeżo zanieczyszczone wydzieliną z jamy nosowo-gardłowej chorego. Przeniesienie wirusa np. na rękach czy ubraniu może nastąpić jedynie na małą odległość. Matka dziecka leczonego w warunkach domowych może uczęszczać do pracy nawet wtedy, gdy jest zatrudniona w zbiorowiskach dziecięcych. Zrozumiałe jest, że izolacja dziecka w osobnym pokoju nie chroni pozostałych dzieci w rodzinie przed zachorowaniem.
Odra jest chorobą wysoce zakaźną. Szczyt zachorowań występuje zimą i wczesną wiosną. Przebycie choroby pozostawia odporność na całe życie. Niemowlęta matek, które przechorowały odrę, mają odporność utrzymującą się do 6 miesiąca życia.
Wirus odry prowadzi do przejściowego, znacznego obniżenia odporności. Usposabia to do uaktywnienia się zakażeń przewlekłych (np. gruźlicy) oraz do wystąpienia zakażeń wtórnych o podłożu bakteryjnym.
Zakaźność: od 5 dni przed pojawieniem się wysypki do 4 dni po jej wystąpieniu.
Objawy. W przebiegu odry wyróżniamy:
●  okres wylęgania,
●  okres nieżytowy (zwiastunów, prodromalny),
●  okres wysypkowy,
●  okres zdrowienia.
Okres wylęgania: trwa 9-14 dni – zwykle jest bezobjawowy, niekiedy może wystąpić pogorszenie samopoczucia dziecka i ogólne osłabienie.
Okres nieżytowy: rozpoczyna się gorączką (od niewielkiej do umiarkowanej), nieżytem nosa, zapaleniem spojówek z lekkim obrzękiem powiek i światłowstrętem („oczy królicze”), zapaleniem gardła i krtani oraz suchym, niezmiernie męczącym kaszlem. W 2-3 dniu okresu nieżytowego pojawiają się tzw. plamki Fiłatowa i Koplika. Są to punkcikowate, białe plamki, otoczone czerwoną obwódką, umiejscowione na błonie śluzowej policzków na wysokości zębów trzonowych i przedtrzonowych.
Okres wysypkowy: wysypce odrowej towarzyszy wzrost temperatury ciała, sięgający często 40°C, oraz dalsze pogorszenie samopoczucia chorego dziecka. Pojawia się niekiedy znaczna duszność, sinica, przyspieszenie tętna, charakterystyczna wyraźna senność i apatia (dziecko „przesypia” odrę). Wysypka rozpoczyna się na twarzy i za uszami, następnie pojawia się na skórze szyi, górnej części klatki piersiowej i pleców, w końcu obejmuje cały tułów i kończyny. Charakter wysypki stopniowo się zmienia. Początkowo są to nieliczne, rozsiane, małe, ciemnoróżowe plamki. W ciągu doby jest ich coraz więcej, stają się coraz bardziej wypukłe, przypominając grudki. W dalszym przebiegu choroby grudki stają się coraz większe, zlewają się z sobą, mogą pokrywać niemal całą skórę, pozostawiając tylko gdzieniegdzie białe pasma (tzw. skóra lamparcia). Wysypka niknie w takiej kolejności, w jakiej się pojawiła.
Stopień ciężkości choroby bezpośrednio wiąże się ze stopniem zlewania i zasięgiem wysypki. W łagodnej odrze wysypka nie ma tendencji do zlewania się, w ciężkiej jest zlewna, pokrywa całą skórę, w tym dłonie i podeszwy; może być wybroczynowa. Po wysypce pozostają brązowe przebarwienia skóry, które znikają w ciągu 8-10 dni, niekiedy może wystąpić otrębiaste łuszczenie się skóry.
Okres zdrowienia: wraz ze zblednięciem wysypki ustępuje kaszel, temperatura ciała powraca do normy i następuje okres zdrowienia, który trwa kilka dni.
Powikłania. Zależą od zjadliwości wirusa i odporności osobniczej chorego dziecka. Występują najczęściej u niemowląt i małych dzieci w czasie okresu wysypkowego lub pod jego koniec. Do najczęstszych powikłań należą: zapalenie płuc, ucha środkowego i krtani. Powikłania neurologiczne w odrze należą do najgroźniejszych i występują częściej niż w innych chorobach wysypkowych. Najczęstsze to zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie rdzenia kręgowego, zapalenia wielonerwowe czy nerwów czaszkowych. Również podostre stwardniające zapalenie mózgu (LESS), rozwijające się po wielu latach od przechorowania odry (średnio 5-8 lat), a kończące się śmiercią, jest uważane za następstwo ukrytego zakażenia wirusem odry, który w stanie utajenia przebywa w komórkach gospodarza.
Leczenie odry niepowikłanej jest objawowe. Obejmuje spoczynkowy tryb życia dziecka, dietę łatwo strawną z dużą ilością płynów, obniżanie gorączki. Dziecko powinno leżeć w łóżku i mieć zapewniony spokój. Pokój powinien być przyciemniony, jeśli dziecko źle reaguje na światło.
W przebiegu odry dziecko zwykle ma obniżone łaknienie, nie należy zmuszać go do jedzenia, a jedynie zachęcać do picia. Należy podawać płyny i potrawy raczej chłodne (soki owocowe, kompoty, kisiele, surowe owoce), często i w niewielkich ilościach. Zalecana jest codzienna kąpiel, również w okresie gorączki i mimo utrzymującej się wysypki. Sprawia to dziecku ulgę i obniża temperaturę. Przekrwienie oczu łagodzimy stosując kilka razy dziennie ciepłe okłady z rumianku.
Oprócz leków przeciwgorączkowych można zastosować kompresy ochładzające, zmieniane co 20-30 minut, położone na wewnętrzną okolicę przedramion, w okolice pachwin i stawów skokowych (a więc tam, gdzie przepływ krwi odbywa się możliwie blisko powierzchni ciała). Temperaturę ciała skutecznie obniża również kąpiel ochładzająca, należy jednak pamiętać, iż temperatura wody powinna być niższa tylko o 1°C od temperatury ciała dziecka. Następnie przez dopuszczanie zimnej wody temperaturę kąpieli obniża się do 32-30°C.
Powikłania odry powinny być leczone według wskazań lekarskich.

Ospa prawdziwa

Ospa prawdziwa występowała dawniej na całym świecie i była jedną z największych plag ludzkości. To jedna z najwcześniej znanych chorób człowieka, jednocześnie będąca przyczyną największej liczby zgonów ze wszystkich chorób epidemicznych. Dzięki ogromnemu ogólnoświatowemu wysiłkowi włożonemu w profilaktykę szczepień ochronnych, prowadzonych od 1967 r., choroba została wykorzeniona. Ostatni przypadek ospy prawdziwej na świecie zanotowano w 1977 r. Po jej eradykacji oraz likwidacji szczepień wszystkie próbki wirusa zostały zdeponowane w 2 rekomendowanych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) laboratoriach – CDC w Atlancie (US) oraz VECTOR w Koltsowie (Nowosybirsk).
Wirus ospy prawdziwej należy do rodzaju Orthopoxvirus. Jest to jeden z największych i najbardziej złożonych wirusów. Do zakażenia wystarczy tylko kilka jego cząstek. Człowiek może zakażać się także wirusem ospy małp, krowianki i ospy krowiej. Zakażenie przenosi się drogą kropelkową oraz przez kontakt bezpośredni, przez skażoną odzież czy pościel. Źródłem zakażenia jest człowiek w każdym okresie choroby.
Objawy. Po przedostaniu się wirusów na błonę śluzową górnych dróg oddechowych następuje okres inkubacji choroby, w którym wirusy namnażają się i wywołują dwukrotną bezobjawową wiremię. Po tym okresie (8-16 dni) u chorego pojawia się wysoka gorączka, nieraz z zaburzeniami świadomości, złe samopoczucie, ból głowy i pleców. Rozpoczyna się okres wysypkowy. Na błonie śluzowej jamy ustnej i gardła oraz skórze twarzy i przedramion, a w końcu na kończynach dolnych, dłoniach i stopach pojawia się plamisto-grudkowa wysypka. Po około 2 dobach wykwity przyjmują postać głęboko osadzonych krost, które po kilku dniach przekształcają się w strupki. Z czasem strupki odpadają z pozostawieniem trwałych dołkowatych blizn. Do zgonu zwykle dochodzi w drugim tygodniu choroby, najczęściej w wyniku uogólnionej reakcji zapalnej. Przebieg choroby może być również znacznie łagodniejszy.
Istnieją jednak dwie inne postaci ospy – krwotoczna i złośliwa.
Postać krwotoczna zawsze prowadzi do zgonu. Po krótkim okresie prodromalnym występują nasilone objawy ogólnego niedomagania z bardzo wysoką gorączką, silnym bólem głowy, pleców i brzucha. Następnie pojawia się rumień, wybroczyny na skórze oraz typowe wylewy krwi do błon śluzowych.
Postać złośliwa powodująca również dużą śmiertelność, charakteryzuje się nasilonymi objawami ogólnoustrojowymi oraz obecnością zlewnych wykwitów, nie przekraczających stadium krost, często z nasilonym wysiękiem krwotocznym. W cięższych postaciach może dojść do masywnego złuszczania się dużych powierzchni naskórka.
Leczenie prowadzone przez lekarza, wyłącznie objawowe. W przypadku nadkażeń bakteryjnych antybiotykoterapia.

Ospa wietrzna

Jest jedną z najbardziej zakaźnych chorób wieku dziecięcego, przebiegającą z gorączką i wysypką pęcherzykową na skórze i błonach śluzowych.
Ospa wietrzna występuje endemicznie na całym świecie. Wirus szerzy się najczęściej drogą kropelkową i wnika do organizmu człowieka przez błonę śluzową górnych dróg oddechowych. Zakażenia wewnątrzmaciczne płodu występują rzadko.
Źródłem zakażenia jest człowiek chory na ospę wietrzną lub półpasiec. Jest on jedynym gospodarzem i rezerwuarem wirusa w przyrodzie, który poza organizmem człowieka szybko ginie. Odporność po przebytym zachorowaniu jest trwała.
Okres wylęgania: 14-21 dni.
Objawy. Choroba może rozpoczynać się objawami zwiastunowymi, tj. złym samopoczuciem, bólami mięśni, głowy, gorączką, biegunką. Po tym okresie następuje wysyp wykwitów – drobnych, czerwonych plamek rozrzuconych nieregularnie na skórze tułowia i twarzy oraz – w przeciwieństwie do innych chorób wysypkowych – na owłosionej skórze głowy. Część z nich zanika, pozostałe ulegają szybkim zmianom i w ciągu kilkunastu godzin przechodzą przez kolejne stadia rozwoju, od różowej plamki przez grudkę do wytworzenia delikatnego pęcherzyka otoczonego czerwoną obwódką. Pęcherzyki wypełnione są początkowo wodnistym, jasnym („perełki”) płynem, a następnie mętnym. W kolejnym etapie zapadają się lejkowato, zasychając w strupki, trzymające się dość mocno podłoża. Po ich odpadnięciu pozostają blizny, otoczone czasem brązową obwódką. W ciężkich przypadkach ospy wietrznej zmiany skórne mają charakter wysypki krwotocznej.
Bardzo charakterystyczne jest występowanie wysypki w kilku rzutach. Daje to wielopostaciowość zmian skórnych, ponieważ obok siebie znajdują się wykwity w różnych stadiach rozwoju.
Wysypka powoduje swędzenie, natomiast zdrapywanie krost może pozostawić ubytki naskórka. Często wykwity występują na błonach śluzowych, szczególnie jamy ustnej, krtani, jelit, warg sromowych, w okolicy ujścia cewki moczowej, rzadziej na spojówkach i strunach głosowych.
Choroba może przebiegać łagodnie, z niewielkimi objawami ogólnymi i kilkoma wykwitami aż do wielu setek wykwitów i znacznej toksyczności z wysoką gorączką.
Zakaźność. Utrzymuje się 2 dni przed pojawieniem się wysypki do czasu odpadnięcia strupków.
Powikłania. Na ogół są rzadkie. Najczęstsze to wtórne zakażenia bakteryjne skóry, zapalenie ucha środkowego, rzadko może wystąpić zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, małopłytkowość, zapalenie wątroby, nerek czy stawów.
Leczenie. Wyłącznie objawowe, polegające na obniżaniu gorączki oraz łagodzeniu świądu za pomocą przepisanych przez lekarza środków przeciwświądowych. Miejscowo na skórę można zastosować płynny puder. Skutki drapania minimalizujemy przez obcięcie dziecku krótko paznokci, a na noc zakładamy mu bawełniane rękawiczki. Codzienna zmiana ubrania, pościeli i kąpiele z dodatkiem płynów antyseptycznych zmniejszają częstość nadkażeń bakteryjnych.
Tak jak w przypadku każdej choroby należy zapewnić dziecku spokój, dostarczać mu płyny – często i w dostatecznej ilości – i w miarę możliwości dobrze odżywiać. W razie wystąpienia powikłań konieczne jest leczenie szpitalne.
Szkodliwość zakażenia dla płodu zależy od okresu ciąży, w którym doszło do zakażenia matki. Jeśli nastąpiło w I lub II trymestrze ciąży, wirus przenikając przez łożysko może spowodować wytworzenie blizn skórnych, niedorozwój kończyn i palców, wady układu moczowego, oczu, zanik kory mózgowej. Jeśli zakażenie matki wystąpi na ok. 3 tygodnie przed porodem, u dziecka z dość dobrym stanem ogólnym pojawiają się typowe zmiany skórne. Ospa wietrzna u matki między 5 dniem przed i do 2 dni po porodzie stwarza ryzyko ciężkiej choroby u noworodka, ze śmiertelnością do 30%. Brak jest wówczas bowiem czasu na wytworzenie i przekazanie dziecku przez matkę biernych przeciwciał.

Różyczka

Różyczka jest wysypkową chorobą zakaźną wywołaną przez wirus z rodziny Togaviridae. W czasie choroby wirus jest obecny w wydzielinie z nosa i gardła, we krwi, w kale i moczu. Można go uzyskać z jamy nosowo-gardłowej od ok. 7 dni przed wysypką do 14 dni po jej zniknięciu. Człowiek jest jedynym gospodarzem wirusa różyczki, który rozprzestrzenia się drogą kropelkową lub przez łożysko. Występuje sezonowość zachorowań w okresie przełomu zimowo-wiosennego.
Wiele zakażeń może przebiegać bezobjawowo. Różyczka u dzieci najmłodszych jest chorobą o łagodnym przebiegu, u dzieci starszych może przebiegać z powikłaniami. Najgroźniejsza jest dla kobiet w pierwszych trzech miesiącach ciąży ze względu na potencjalną możliwość wystąpienia zakażenia płodu.
Odporność nabywana jest wskutek naturalnego zakażenia lub czynnego uodpornienia (szczepienie). Niemowlęta przez pierwsze 6 miesięcy życia mają odporność przekazaną przez matkę (jeśli była ona szczepiona lub przebyła zakażenie).
Zakaźność. Istnieje od 7 dni przed pojawieniem się wysypki do 8 dni po jej wystąpieniu.
Okres wylęgania: wynosi 14-21 dni.
Objawy. U małych dzieci najczęściej nie występują objawy wstępne. U dzieci starszych i dorosłych obserwuje się trwające 1-4 dni niecharakterystyczne objawy, takie jak bóle głowy, kończyn, gardła, gorączkę, brak apetytu, nudności, zapalenie spojówek.
Głównym objawem jest pojawienie się drobnoplamistej lub plamisto-grudkowej wysypki o delikatnym różowym odcieniu i zmiennym charakterze. Wysypka pojawia się początkowo na twarzy, szyi i za uszami, a następnie w ciągu 2-3 dni rozprzestrzenia się na całym ciele. Szybko znika, nie pozostawiając przebarwień. Stwierdza się uogólnione powiększenie węzłów chłonnych, szczególnie charakterystyczne jest powiększenie węzłów chłonnych okolicy podpotylicznej i za uszami. Choroba najczęściej ma przebieg bezgorączkowy. Czasem możliwy jest jednak bezwysypkowy przebieg choroby, ale z wysoką gorączką i powiększonymi węzłami chłonnymi.
Powikłania. Występują bardzo rzadko, głównie u młodzieży i osób dorosłych. Są to najczęściej dolegliwości stawowe, zapalenie mózgu, małopłytkowość, w przebiegu której mogą wystąpić krwawienia z dziąseł, z przewodu pokarmowego, krwiomocz i wybroczyny na skórze.
Leczenie. Brak jest środków swoiście działających na wirusa różyczki, stąd stosowane jest jedynie leczenie objawowe. Przez kilka dni zaleca się leżenie w łóżku, a w razie wysokiej gorączki – środki ją obniżające.
Istotnym problemem jest zachorowanie na różyczkę kobiet ciężarnych. Zakażenie wewnątrzmaciczne płodu może doprowadzić do poronienia, obumarcia płodu lub urodzenia dziecka z mnogimi wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi. Zakażenie wywołane wirusem różyczki u matki w okresie pierwszych trzech miesięcy ciąży prowadzi do rozwoju tzw. embriopatii różyczkowej, na którą składają się: zaćma, jaskra, małoocze, wady serca, małogłowie z upośledzeniem rozwoju umysłowego. Ponadto u noworodków obserwuje się wiele innych objawów, będących wynikiem przewlekłego zakażenia wirusem. Są to: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie śródmiąższowe płuc, zapalenie nerek, wątroby i mięśni, skazę małopłytkową czy przewlekłą wysypkę.
Jeśli kobieta ciężarna o nieznanym stanie odporności przeciwko różyczce miała kontakt z tą chorobą, należy pobrać krew do badania serologicznego. Zakażeniu u kobiety ciężarnej można zapobiec przez podanie immunoglobuliny, jeśli od momentu potencjalnej infekcji nie minęło więcej niż 72 godziny.

Rumień nagły (gorączka trzydniowa)

Gorączka trzydniowa jest często pierwszą chorobą zakaźną niemowląt i małych dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat. Wywoływana jest przez wirusa HHV.
Okres wylęgania: wynosi 5-15 dni.
Zakaźność: niewielka.
Objawy. Najbardziej charakterystyczna jest wysoka gorączka utrzymująca się zazwyczaj trzy dni, w czasie której nie ma objawów wystarczających do jej wytłumaczenia. Po trzech dniach gorączka spada, a na skórze pojawia się wysypka różyczkopodobna – plamista lub plamisto-grudkowa. Wysypka zwykle szybko ustępuje, nie pozostawiając przebarwień ani złuszczeń. Niekiedy powiększone są obwodowe węzły chłonne.
Leczenie. Nie są znane sposoby skrócenia czasu choroby lub jej zapobiegania. Jedynie w okresie wysokiej gorączki stosowanie środków ją obniżających.

Rumień zakaźny (choroba piąta)

Choroba wywołana jest przez zakażenie parwowirusem. Dotyczy zazwyczaj kilkuletnich dzieci.
Okres wylęgania: wynosi ok. 14 dni.
Zakaźność: niewielka, najczęściej dzieci z wysypką nie są zakaźne.
Objawy. Zwykle nie ma objawów zwiastunowych. Przebieg jest bezgorączkowy lub z niewielką gorączką. Najczęściej jedynym objawem jest wysypka o charakterystycznym wyglądzie – girlandowata („najpiękniejsza” ze wszystkich wysypek). Początkowo pojawia się na twarzy żywy rumień, obejmujący głównie policzki z pozostawieniem bladości wokół ust, następnie zajęte są ramiona, tułów i kończyny. Plamki bledną w centralnej części, tworząc rumieniowe obrączki, co daje charakterystyczny obraz.
Wysypka trwa różnie długo (najczęściej 11 dni), często jest swędząca, ustępuje bez złuszczania się. Okresowo może odnawiać się w ciepłej kąpieli, po wysiłku, potarciu skóry lub przy gwałtownych emocjach.
Leczenie. Nie istnieje charakterystyczne leczenie, jedynie u dzieci z zaburzeniami immunologicznymi lub przewlekłą niedokrwistością wskazane jest podanie immunoglobuliny.

Płonica (szkarlatyna)

Czynnikiem odpowiedzialnym za wywołanie płonicy są bakterie (paciorkowce). W przebiegu choroby działają trzy różne czynniki chorobotwórcze. Są to: paciorkowiec – obecny w jamie nosowo-gardłowej, który może być przeniesiony przez krew do dalszych narządów, dając tam ogniska zakażenia; jad wydzielany przez bakterię, powodujący zespół objawów toksycznych (wysypka, gorączka, wymioty, ogólne osłabienie); zaburzenia immunologiczne występujące w późnym okresie płonicy (gorączka reumatyczna, ostre kłębuszkowe zapalenie nerek).
Okres wylęgania: wynosi ok. 5 dni.
Zakaźność: źródłem zakażenia w płonicy jest wyłącznie człowiek – chory, ozdrowieniec lub nosiciel. Człowiek chory i nosiciel zarażać mogą również pośrednio przez przedmioty lub produkty spożywcze.
Objawy: nagły początek, gorączka, osłabienie, senność, wymioty, ból brzucha, czasem biegunka. Zawsze występuje stan zapalny gardła, któremu często towarzyszy obrzęk szyjnych węzłów chłonnych. Język jest silnie obłożony, w następnych dniach oczyszcza się, przyjmując wygląd malinowy. Jest bardzo wrażliwy na kwasy i ciepło, stąd dzieci często odmawiają przyjmowania kwaśnych pokarmów. Jednocześnie z gorączką, czasem nieco później, pojawia się drobnoplamista wysypka (jakby od uderzenia szczotki), najintensywniejsza w zagrzanych częściach ciała (tułów, pośladki, pachwiny). W zgięciach stawowych występują ciemne linijne wybroczyny (objaw Pastii), które również łatwo powstają po uszczypnięciu. Po uciśnięciu skóry palcem wysypka blednie, pozostawiając żółtawe tło. W obrębie twarzy wolny od wysypki pozostaje trójkąt wokół ust (tzw. trójkąt Fiłatowa).
Intensywność i czas trwania wysypki mogą być bardzo różne. Jej następstwem jest łuszczenie się skóry, występujące najpierw na twarzy, następnie na tułowiu, potem na dłoniach i stopach. Poza takim typowym przebiegiem zdarzają się postacie bardzo ciężkie – wręcz toksyczne lub przebiegające bardzo łagodnie – poronnie.
Powikłania: zapalenie węzłów chłonnych szyi, ucha środkowego, zapalenie nerek i stawów.
Leczenie: antybiotykoterapia. Zaleca się też kilkudniowe leżenie w łóżku i dalsze 2 tygodnie rekonwalescencji ze względu na możliwość wystąpienia powikłań. W pierwszych dniach choroby, gdy występuje duża skłonność do wymiotów, nie należy dziecku wmuszać jedzenia, wystarczy pojenie chłodnymi płynami (herbata, soki owocowe, kompot).
W kolejnych dniach stosujemy dietę łatwo strawną.
Po powrocie dziecka do zdrowia pokój, w którym przebywało, musi być dobrze wywietrzony, a pościel oraz przedmioty używane przez dziecko, jak również jego zabawki, powinny być dobrze odkażone.

lek. med. Filip Majda Klinika Chorób Wewnętrznych, 4. Wojskowy Szpital Kliniczny we Wrocławiu

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować