Otyłość

Otyłość sama w sobie nie jest odrębną jednostką chorobową o jednoznacznie określonej przyczynie powstawania i manifestacji. Jest tylko stanem zwiększonej ilości tkanki tłuszczowej, wyrażającym się obiektywnym zwiększeniem masy ciała jako całości. Może ona być jednym z objawów różnych stanów chorobowych, a dopiero wtórnie może też warunkować stany chorobowe innych narządów. Najważniejszym klinicznym aspektem otyłości jest fakt, że perspektywicznie zagraża ona uszkodzeniami chorobowymi poszczególnych narządów i organizmu jako całości.
Wśród rodzajów otyłości, których podział ma swoje konsekwencje terapeutyczne, można wyróżnić:
●  otyłość pierwotną, zwaną też prostą, jako wyraz przewlekle dodatniego bilansu energetycznego organizmu wskutek pierwotnego nadmiernego spożywania pokarmów,
●  otyłość wtórną (czyli objawową) jako objaw zaburzeń metabolicznych i stanów chorobowych innych narządów (np. w cukrzycy, w chorobie Cushinga, zespole Cushinga).
Otyłość jest prostym następstwem nadmiernie dodatniego bilansu energetycznego, który prowadzi do zmagazynowania nadmiaru materiału energetycznego w postaci tłuszczu.
Otyłość występuje wprawdzie zwykle w wieku średnim i starszym, a u kobiet szczególnie po okresie przekwitania, to jednak faktem jest, że może wystąpić w każdym wieku. Zaobserwowano przy tym, że na rozwój otyłości w wieku dorosłym ma duży wpływ sposób odżywiania się w dzieciństwie. Pewne typy konstytucyjne, jak np. typ pykniczny budowy ciała (osoby niewysokie o krótkiej i szerokiej klatce piersiowej), sprzyjają także otyłości, podczas gdy w astenicznym typie budowy ciała otyłość jest rzadka. Z rodzinnego występowania otyłości wnioskuje się też o dziedzicznym przekazywaniu predyspozycji do niej, chociaż mogą tu dodatkowo odgrywać rolę pewne zwyczaje żywieniowe oraz styl życia.
W normalnych, tzw. prawidłowych, warunkach tłuszcz stanowi w przybliżeniu ok. 20% ogólnej masy ciała. Mimo że pochodzi on przede wszystkim z tłuszczu pokarmowego, to jednak stwierdzić należy, że organizm ludzki ma zdolność jego syntezy z węglowodanów. W rozwoju otyłości najistotniejszym zatem czynnikiem jest przewlekłe spożywanie nadmiaru pokarmów w stosunku do zapotrzebowania energetycznego. Jest przy tym zupełnie obojętne, w jakiej postaci ta dodatkowa energia zostanie dostarczona (tłuszcze, węglowodany, lub też białka).
Węglowodany są również niezbędnym czynnikiem w prawidłowym spalaniu tłuszczów. Mówi się nawet parafrazując, że „tłuszcze spalają się w ogniu węglowodanów”. W razie niedoboru insuliny w organizmie dochodzi do niepełnego spalania tłuszczów i pojawiania się resztkowych substancji tego procesu, tzw. ciał ketonowych (aceton, kwas acetooctowy), warunkujących kwasicę cukrzycową. Stąd też w zaburzeniach przemiany materii węglowodanów bardzo często występuje otyłość. Powszechnie wiadomo, że z jednej strony cukrzyca, w której istnieją zaburzenia spalania węglowodanów, predysponuje do rozwoju otyłości. Z drugiej strony otyłość sprzyja rozwojowi cukrzycy. Wynika to z ogólnych powiązań i współzależności metabolicznych organizmu. Przemiana tłuszczowa, jako część składowa ogólnej przemiany materii, jest bowiem regulowana zarówno przez ośrodkowy układ nerwowy, jak i układ hormonalny (insulina, tyroksyna, hormony płciowe itd.).
Mimo tych ogólnoustrojowych regulacji otyłość, czyli nadwaga, jest zawsze obiektywnym wyrazem i następstwem przyjmowania większych ilości pokarmów niż potrzebuje organizm w konkretnym wieku, u określonej płci, przy takim lub innym charakterze pracy i ogólnym trybie życia.
Nadmienić przy tym należy, że nie musi to być istotnie duże przejadanie się, wystarczy, aby bilans energetyczny był dodatni, a tym samym następowało odkładanie się tłuszczu w organizmie. Sposób odkładania się tkanki tłuszczowej w organizmie zależy nie tylko od przyczyny, ale także od płci oraz wieku.
Utrzymanie stałej, prawidłowej masy ciała ułatwia jej częsta kontrola. Stąd z praktycznego punktu widzenia zaleca się, aby osoby skłonne do nadwagi miały w domu (np. w łazience) podręczną wagę i przeprowadzały nieomal codzienne kontrole w tych samych warunkach (np. w piżamie po wstaniu z łóżka). Zaobserwowane wówczas odchylenia powinno się zaraz korygować.
Inną radą praktyczną jest okresowe porównywanie własnej masy ciała z masą należną.
Miarą stopnia otyłości i nadwagi jest też dość powszechnie stosowany wskaźnik masy ciała (Body Mass index, BMI) obliczany wg wzoru:
WMC= Cc/W2
gdzie:
WMC (BMI) = wskaźnik masy ciała,
Cc = masa ciała w kilogramach,
W2 = wzrost w metrach (podniesiony do kwadratu); norma WMC (BMI), oznaczająca masę prawidłową, mieści się w granicach 20-25.
Prostym sposobem określania ewentualnej nadwagi jest porównywanie własnej masy ciała z należną masą ciała podaną w specjalnych tabelach (obliczoną z uwzględnieniem wieku, płci, wzrostu i typu budowy ciała), które dla osób w lekkim ubraniu przytoczono niżej za A. Czyżykiem, wg wydanego w Nowym Jorku „Diabetes Guide Book for the Physician” (tab. 10.1 i 10.2).
Obraz kliniczny otyłości zależy od jej przyczyny oraz od wieku i płci osoby, u której występuje. Rozkład tkanki tłuszczowej, sposób jej gromadzenia się (np. równomierny, guzowaty) oraz dodatkowe informacje od chorego co do trybu życia i sposobu odżywiania się pozwalają lekarzowi ustalić właściwą przyczynę otyłości. Otyłość towarzyszy, a raczej sprzyja szybszemu występowaniu:
●  hiperlipidemii i miażdżycy,
●  nadciśnienia tętniczego,
●  niewydolności wieńcowej z zawałem serca włącznie,
●  zmian zwyrodnieniowych stawów, zwłaszcza kończyn dolnych,
●  kamicy żółciowej,
●  cukrzycy i jej rozwojowi,
●  pewnych odchyleń psychicznych (np. kompleksy psychiczne warunkowane nadwagą),
●  chorób neurologicznych (np. zapalenia nerwów),
●  obniżenia wydolności wysiłkowej,
●  udarów mózgu.
Otyłość nie jest zatem wcale obojętna dla człowieka. Ze względu na predyspozycję do wymienionych powikłań stanowi ona zagrożenie zdrowia, a nawet życia, zwiększając w sposób istotny ryzyko i wskaźnik ogólnej śmiertelności. Rycina 10.8 ilustruje zależność ryzyka zgonu od wskaźnika masy ciała (BMI). Stąd potrzeba radykalnego przeciwdziałania rozwojowi otyłości już w początkach jej powstania.
Ryzyko zgonu a wskaźnik masy ciała (BMI)
Leczenie. Podstawą przeciwdziałania otyłości pierwotnej jest zapewnienie ujemnego bilansu energetycznego przez stosowanie odpowiedniej diety ubogoenergetycznej. Natomiast w otyłości tzw. typu wtórnego (objawowego) niezbędne jest poprawne ustalenie przez lekarza przyczyny, a następnie leczenie choroby zasadniczej.
Czynnikiem sprzyjającym w leczeniu otyłości jest racjonalny ruch, pobyt na świeżym powietrzu, odpowiednie ćwiczenia gimnastyczne itd.
W skutecznym leczeniu otyłości podstawowe znaczenie mają ogólne zasady, każdorazowo ustalane przez lekarza. Sposób zaś ich realizacji, a tym samym i ostateczne efekty, zależą w decydującym stopniu od samego chorego, a w szczególności od jego wytrwałości oraz systematyczności realizowania ustalonych z lekarzem zasad.
Zmniejszenie masy ciała może bowiem pomóc w:
●  zmniejszeniu ryzyka chorób i niewydolności serca oraz naczyń,
●  zmniejszeniu hiperlipidemii,
●  zmniejszeniu ryzyka wystąpienia cukrzycy i ułatwić monitorowanie cukrzycy,
●  zmniejszeniu ryzyka i stopnia dolegliwości ze strony stawów kończyn dolnych.
Prof. dr hab. med. Kazimierz Janicki

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Ilustracje

Ryzyko zgonu a wskaźnik masy ciała (BMI)
Ryzyko zgonu a wskaźnik masy ciała (BMI)
rys. Archiwum Ilustracji PZWL © Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować