Bóle głowy u dzieci

Bóle głowy są największym problemem, z którym rodzice małych dzieci i młodzieży w wieku szkolnym zgłaszają się do lekarza. Budzą one ogromny niepokój rodziców – mimo, że w większości przypadków nie stanowią zagrożenia dla życia, ani nie są objawem ciężkiej choroby.
W wypadku niemowląt i małych dzieci bóle głowy mogą być objawem groźnych chorób ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Jednak, z uwagi na wiek (niemowlę nie mówi), trudno jest je rozpoznać – dlatego w tej grupie pacjentów przy diagnozowaniu dolegliwości należy kierować się objawami pośrednimi. Niemowlę najczęściej „zmienia swoje zachowanie” – jest albo nadmiernie pobudzone, rozdrażnione, albo apatyczne i senne. Nie chce jeść, wymiotuje – często bez związku czasowego z przyjętym pokarmem, przestaje przybywać na wadze, cofa się w rozwoju (przestaje podnosić główkę, siadać), bez powodu popłakuje, broni się przed dotykaniem głowy, ma gorączkę o nieznanej przyczynie. W skrajnych przypadkach ma duże, tętniące ciemię, oraz może u niego szybciej rosnąć głowa. Te objawy powinny zaniepokoić rodziców i wymagają pilnej diagnostyki szpitalnej.
U starszych dzieci i młodzieży bóle głowy również mogą być objawem choroby OUN, ale w bardzo znacznym procencie mają podłoże psychogenne.

Bóle głowy dzielą się na:

samoistne – czyli takie, które stanowią główną istotę dolegliwości; powszechnie uznaje się, że występują znacznie częściej niż tzw. bóle objawowe,
– objawowe – czyli takie, które występują jako objaw towarzyszący wielu chorobom głowy (procesy zapalne opon i mózgu, procesy naczyniowe oraz choroby kości czaszki); występują też w schorzeniach ogólnoustrojowych (choroby układu krążenia, nerek, nadciśnienie tętnicze),
nerwobóle czaszki (np. neuralgia nerwu trójdzielnego),
bóle niekwalifikowane.
Rozpoznanie przyczyny bólów głowy powinno być ustalone głownie na podstawie:
1) wywiadu, który powinien być bardzo szczegółowy;
2) badania ogólnopediatrycznego;
3) badania neurologicznego;
4) oceny neuropsychiatrycznej.
Nie można postawić rozpoznania tylko na podstawie badań dodatkowych!
W przypadku wystąpienia bólu głowy u dziecka powyżej 3 roku życia (zachowanie niemowląt omówiono wyżej), jego rodzice powinni zwrócić uwagę na następujące czynniki:
– jakiego typ ból głowy występuje – ostry czy przewlekły, czy boli cała głowa, czy też tylko określone jej okolice, czy ból narasta,
– jaki jest początek bólów głowy,
– z jaką częstotliwością występują bóle i czy się powtarzają,
– o jakiej porze dnia występują bóle głowy (bardzo ważny objaw),
– czy występują objawy poprzedzające ból (tzw. aura),
– czy bólom towarzyszą zawsze inne objawy, np. wymioty,
– kiedy jest rzut bólu głowy i jak długo trwa,
– co wyzwala ból głowy (światło, hałas, wysiłek, pozycja ciała),
– rozmieszczenie bólu i jak się on rozprzestrzenia,
– natężenie bólu i jego charakter,
– co pogarsza ból, a co go łagodzi,
– czy występują czynniki stresogenne (szkoła, sytuacja rodzinna, pozarodzinna,
– czy dziecko było leczone z powodu bólu głowy i jaka jest skuteczność leczenia.

O jakich chorobach należy myśleć w zależności od charakteru bólu głowy?

a) ból ostry:
– zakażenie ośrodkowego układu nerwowego,
– zakażenia ogólnoustrojowe,
– choroby naczyniowe mózgu (zator, krwotok śródczaszkowy, zakrzep w naczyniach żylnych),
– u dziecka z wodogłowiem z wszczepioną zastawką – zaburzenia jej funkcjonowania,
– zaburzenia elektrolitowe,
– zatrucia tlenkiem węgla.
b) ból ostry nawracający:
– migrena,
– bóle napięciowe,
– bóle klastrowe,
– neuralgia.
c) ból przewlekły nawracający postępujący:
– guz mózgu,
– rzekomy guz mózgu,
– krwiaki przewlekłe nad- i podtwardówkowe,
– ropień mózgu,
– wodogłowie,
– nadciśnienie tętnicze (dlatego pomiar ciśnienia tętniczego jest ważny również u dzieci).
d) ból przewlekły niepostępujący:
– przewlekły napięciowy ból głowy,
– migrena przewlekła.
Niezależnie od rodzaju dolegliwości bólowych głowy, konieczne jest przeprowadzenie badań diagnostycznych, mających na celu wykluczenie zmian organicznych w mózgu (guz, zmiany naczyniowe). Bardzo ważną rolę odgrywa tutaj lekarz pierwszego kontaktu, który na podstawie wywiadu (najważniejszy!) oraz badania lekarskiego ukierunkuje dalsze postępowanie – wykonanie badań podstawowych, przesłanie dziecka do konsultacji specjalistycznych (okulista, neurolog dziecięcy, psycholog) lub skierowanie małego pacjenta do diagnostyki szpitalnej.
Badania specjalistyczne to badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, badanie czynności elektrycznej mózgu, zdjęcie rentgenowskie czaszki i kręgosłupa (to badanie jest mało przydatne w ogólnej diagnostyce – ma znaczenie po urazie głowy lub kręgosłupa lub przy przedwczesnym zarastaniu szwów czaszkowych) oraz tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny (konieczne do wykonania u dzieci po urazach).
Wskazaniem do przeprowadzenia badań specjalistycznych są:
– nietypowe bóle głowy u dziecka w danej grupie wiekowej,
– brak pełnej poprawy po napadzie bólu, który wystąpił w okresie pierwszych 6 miesięcy życia,
– odchylenia od normy w badaniu neurologicznym,
– stałe zmiany, tzw. ogniskowe, umiejscowione w jednej części mózgu (w tym przypadku przydatne jest badanie elektroencefalograficzne – EEG).
Rozpoznanie wspomnianego już tzw. guza rzekomego mózgu stawia się po wykluczeniu obecności prawdziwego guza mózgu u dzieci, u których w badaniu neurologicznym nie występują objawy ogniskowe. Obecne są u nich natomiast objawy okulistyczne, wskazujące na łagodne, podwyższone ciśnienie w czaszce (zez zbieżny, czasami – obrzęk tarczy nerwu wzrokowego, obniżenie ostrości wzroku). Jeśli u dziecka wykonano badanie tomograficzne głowy, może ono wykazać wąski lub bardzo wąski układ komór mózgu. Przyczynami wyżej wymienionych objawów mogą być też infekcje, zaburzenia hormonalne, metaboliczne, choroby układu krwiotwórczego, podawane leki (w tym – w nadmiarze, np. witamina A).
O samoistnych bólach głowy mówi się, jeśli wykluczono możliwość występowania schorzeń, którym może towarzyszyć ból głowy (wada wzroku, depresja, zapalenie zatok). Według niektórych neurologów dziecięcych bóle samoistne stanowią mniej więcej 40% przypadków bólów głowy stwierdzanych w wieku rozwojowym.
Objawowe bóle głowy są sygnałem istnienia innego schorzenia, a dziecko wymienia je jako jeden z wielu objawów lub jako główną dolegliwość. Wnikliwa analiza wywiadu może wskazać na chorobę podstawową, w tym na guza mózgu. Inne przyczyny bólów objawowych to: neuroinfekcje, zaburzenia funkcji zastawki przy wodogłowiu oraz krwotok. Grupa dzieci, u których ból głowy spowodowany jest wymienionymi schorzeniami, nie jest liczna – stanowi około 15% wszystkich przypadków ostrych bólów głowy. Pozostałe 80-85% to bóle głowy w przebiegu anemii, zapalenia zatok, innej infekcji, wad wzroku, przeziębienia, anginy, problemów emocjonalnych.
Na szczególną uwagę zasługuje migrena. W grupie dzieci do lat 10 odpowiada ona za około 1,5-7% przypadków bólów głowy, które częściej występują u chłopców. Natomiast u dzieci powyżej 10 roku życia migrena występuje z częstotliwością od 3 do 17,6% wszystkich bólów głowy – tym razem częściej u dziewczynek. Ryzyko występowania migreny u dziecka, gdy cierpi na nią oboje jego rodziców, wynosi ok. 70%, a gdy tylko jedno z nich – 40%. Typowymi objawami migreny są ostre, napadowe bóle głowy, obejmujące w większości przypadków „połowę głowy”. Są one połączone z tzw. aurą – w jej skład wchodzą głównie objawy oczne (błyski, światłowstręt, mroczki, uczucie wysadzania oka, przejściowe zaburzenia widzenia). Towarzyszą temu nudności, wymioty, senność, może występować biegunka. Jeśli objawy trwają kilka godzin, mówimy o napadzie migreny ostrej, gdy dłużej niż 72 godziny – o stanie migrenowym. Migrena przewlekła to ból głowy trwający 15 dni w miesiącu przez mniej więcej 3 miesiące – najczęściej ma związek z przyjmowaniem określonych leków.
Migrenę mogą wyzwalać
a) czynniki wewnętrzne:
– przemęczenie,
– niedobór lub nadmiar snu (w tej drugiej sytuacji ból głowy powtarza się w weekend),
– sytuacje stresowe,
– miesiączka,
– określone cechy osobowości (ambitna młodzież z aspiracjami lub dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi),
b) czynniki zewnętrzne:
– zmiana pogody,
– nieregularne posiłki (długotrwały głód),
– bodźce wzrokowe (migające światło),
– wysiłek fizyczny,
– pokarmy (czekolada, żółty ser, coca-cola, cytryny),
– niektóre leki.
Przyczyny migreny nie są znane – najwięcej zwolenników ma teoria naczynioruchowa z zaburzeniami biochemicznymi w mózgu. Gdy migrenie towarzyszą stałe zmiany wykazane w badaniu EEG, zalicza się ją do grupy padaczek. Leczenie jest trudne; gdy rodzice i cierpiące dziecko wychwycą czynniki wyzwalające bóle głowy, kluczem do sukcesu jest ich unikanie, a wcale nie jest to łatwe. W terapii stosuje się leki działające na naczynia mózgowe, leki obniżające poziom serotoniny w mózgu oraz leki objawowe.
Rodzice często pytają o tzw. migrenę brzuszną. Należy ona do tzw. dziecięcych zespołów migrenowych i charakteryzuje się nawracającymi, wielokrotnie napadowymi, bólami brzucha o charakterze „tępym”, o lekkim lub ciężkim nasileniu, zlokalizowanymi w okolicach pępka i nadbrzusza. Bóle trwają zwykle od 1 do 72 godzin, występują wraz ze zblednięciem lub zaczerwienieniem twarzy oraz towarzyszącymi nudnościami lub wymiotami. Najczęściej pojawiają się u dzieci między 5 a 9 rokiem życia. Między atakami bólu dziecko jest całkowicie zdrowe.
Oto objawy występujące u dzieci z bólami głowy, które powinny niepokoić rodziców i lekarza (mogą bowiem wskazywać na przyczynę organiczną, np. istnienie guza):
1) pojawienie się bólów głowy w krótkim przedziale czasowym (trwają od około miesiąca);
2) brak przypadków migreny w rodzinie;
3) zaburzenia chodu – upadki;
4) nocne i poranne bóle głowy;
5) zmiana zachowania, spowolnienie;
6) zwyżki temperatury;
7) bóle nasilające się w czasie;
8) napady padaczkowe;
9) odchylenia w badaniu neurologicznym.
Objawy 3, 4 i 5 są alarmujące i dziecko powinno być pilnie zdiagnozowane, najlepiej w warunkach szpitalnych.

Bóle głowy u dzieci z krwotokiem podpajęczynówkowym

Początek bólu głowy jest zwykle ostry, bardzo silny – większe dziecko może go opisywać jako najsilniejszy ból głowy w życiu. Zwykle natężenie bólu jest największe w okolicy potylicy (tył głowy nad szyją). Występuje sztywność karku oraz różne objawy neurologiczne – podwójne widzenie, porażenie połowiczne, patologiczna senność, zaburzenie mowy włącznie z jej brakiem (afazja), drgawki, a w ciężkich stanach objawy tzw. odmóżdżenia (odkorowania). Bólom towarzyszą zazwyczaj wymioty i nudności.
Najczęstszą przyczyną krwotoków podpajęczynówkowych u młodzieży jest pęknięcie tętniaka mózgu (nieprawidłowo rozszerzony fragment tętnicy mózgu ze ścieńczałą ścianą), a u małych dzieci – pęknięcie nieprawidłowego połączenia tętniczo-żylnego.

Aktualizacja: 2017-01-10
lek. med. Grażyna Słodek, specjalista pediatrii

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować

Spis tematów

Bóle głowy dzielą się na:O jakich chorobach należy myśleć w zależności od charakteru bólu głowy?Bóle głowy u dzieci z krwotokiem podpajęczynówkowym

Zobacz także