Zakażenia układu pokarmowego

Dur brzuszny jest ostrą chorobą zakaźną wywoływaną przez pałeczkę duru brzusznego (Salmonella typhi). Jest ona wrażliwa na działanie środków odkażających, promieni słonecznych oraz ciepła, wydziela endotoksynę odpowiedzialną za większość objawów chorobowych.

Zasięg występowania duru brzusznego obejmuje cały świat, ale zachorowania w krajach rozwiniętych są rzadkie, natomiast w krajach o niskim statusie sanitarno-epidemiologicznym dur brzuszny utrzymuje się endemicznie.

W sprzyjających warunkach, przy zaistnieniu dodatkowych czynników, może rozprzestrzeniać się w postaci epidemii.

Drogi szerzenia duru brzusznego obejmują:

●  wodę – zwłaszcza zakażenie źródła zaopatrzenia w wodę lub naturalnych zbiorników wodnych może doprowadzić do wybuchu epidemii,

●  zakażone produkty spożywcze – lody, sałatki, mięso, a zwłaszcza mleko, które jest wyjątkowo korzystnym środowiskiem dla rozwoju bakterii,

●  owady – zwłaszcza muchy,

●  bezpośredni kontakt z chorym lub nosicielem – przy nieprzestrzeganiu zasad higieny.

Pałeczki duru brzusznego po wniknięciu do przewodu pokarmowego umiejscawiają się w dalszym odcinku jelita cienkiego (tzw. jelicie krętym) i tutaj – wnikając przez nabłonek jelitowy – dostają się do układu limfatycznego, gdzie namnażają się. Następnie dochodzi do bakteriemii, z prądem krwi pałeczki docierają do wątroby. W wątrobie i drogach żółciowych ponownie intensywnie namnażają się, a następnie spływają z żółcią do światła jelit. Tam pałeczki i wytwarzana przez nie endotoksyna wywołują zmiany zapalno-martwicze. Natomiast krążąca we krwi toksyna uszkadza jednocześnie narządy miąższowe, mięsień sercowy, układ nerwowy i szpik kostny.

Okres wylęgania: ok. 2 tygodni.

Objawy. Początkowe objawy są niecharakterystyczne, takie jak pogorszenie samopoczucia, niezbyt silne bóle głowy, utrata łaknienia, stany podgorączkowe. W ciągu 4-6 dni objawy te stosunkowo szybko przybierają na sile. Gorączka ustala się na stałym poziomie 39°-40°C – rozpoczyna się okres pełnego rozwoju choroby, trwający ok. 2-3 tygodni. Chory jest apatyczny, odurzony, aż do całkowitego zamroczenia. Typowy dla duru brzusznego jest wygląd języka (w środku pokryty suchym brunatnym nalotem, na krawędziach żywoczerwony). Powiększeniu ulega wątroba i śledziona. Brzuch jest wzdęty, bolesny. Początkowo występują zaparcia, następnie pojawia się biegunka i częste oddawanie grochowatych stolców. Około 10 dnia choroby na skórze dolnej części klatki piersiowej i brzucha pojawia się charakterystyczna wysypka, tzw. różyczka durowa. Są to drobne, bladoróżowe plamki, nieznacznie uniesione ponad otaczającą skórę, znikające przy ucisku i rozciąganiu skóry. Wysypka utrzymuje się kilka dni, po czym znika, pozostawiając lekkie przebarwienie skóry. Około 4 tygodnia choroby temperatura zaczyna ulegać wahaniom i w końcu normalizuje się. Następujący okres zdrowienia cechuje znacznie wzmożone łaknienie, chwiejność usposobienia, drażliwość oraz zmiany troficzne skóry, włosów i paznokci.

Powikłania. Najgroźniejszym powikłaniem w przebiegu duru brzusznego jest perforacja jelita z krwawieniem i porażenną niedrożnością. Inne, rzadko spotykane powikłania to zapalenie płuc, zapalenie pęcherzyka żółciowego, odmiedniczkowe zapalenie nerek, zakrzepowe zapalenie żył kończyn dolnych. U dzieci może dojść do durowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych oraz ograniczonego zapalenia kości i szpiku.

Rozpoznanie. Potwierdzeniem rozpoznania jest izolacja bakterii w pierwszym tygodniu z krwi, później z moczu i stolca.

Zapobieganie czynne polega na okresowym szczepieniu, szczególnie w okresach epidemicznych lub przy planowanym wyjeździe na tereny o większej zachorowalności.

Zapobieganie bierne dotyczy skrupulatnego przestrzegania higieny osobistej (mycie rąk przed jedzeniem, gotowanie wody pitnej). Decydujące znaczenie ma stan higieny komunalnej (kanalizacja, źródła wody). Istotne jest również wykrywanie i izolacja nosicieli, a przez to przecięcie dróg szerzenia zakażenia. Badania muszą być regularnie przeprowadzane u osób pracujących w przemyśle spożywczym, gastronomii i służbie zdrowia.

Leczenie – szpitalne, antybiotykoterapia, wyrównywanie zaburzeń wodno-elektrolitowych, leczenie powikłań.

Jest wywołany zakażeniem pałeczki paradurów A, B i C.

Choroba ma przebieg podobny do duru brzusznego; trwa jednak krócej i charakteryzuje się łagodniejszym przebiegiem.

Choroba została opisana w podrozdziale dotyczącym chorób zakaźnych wieku dziecięcego.

Bakterie z grupy Salmonella wywołują bardzo często zatrucia pokarmowe. Źródłem zakażenia są przede wszystkim produkty spożywcze, głównie białkowe, mięso i jego przetwory, mleko i jego przetwory, jaja, a także produkty garmażeryjne (sałatka). Do zakażenia może dochodzić w czasie przechowywania żywności (np. zanieczyszczenia odchodami myszy czy szczurów), jak również przy niedostatecznie zachowanej higienie żywienia zarówno zbiorowego, jak i indywidualnego.

Objawy – przede wszystkim gorączka, bóle brzucha, biegunka.

Leczenie. Polega na uzupełnianiu płynów oraz diecie początkowo ścisłej (1-2 dni), następnie stopniowo rozszerzanej.

Występują po spożyciu zakażonych pokarmów bogatych w białko, np. szynki, kurcząt, przetworów mlecznych, sałatek jarzynowych zawierających jajka i majonez, lodów.

U niemowląt często występują objawy zatrucia po spożyciu mieszanki mlecznej zakażonej gronkowcem.

Istotny jest fakt, iż enterotoksyna gronkowcowa jest ciepłostała i nie ulega niszczeniu przez gotowanie (nawet 30-minutowe). Enterotoksyny pobudzają ośrodek wymiotny w mózgu, a także wzmagają perystaltykę jelit.

Choroba rozpoczyna się po paru godzinach od spożycia zakażonej żywności.

Okres wylęgania jest krótki, gdyż w pokarmie jest już wstępnie uformowana toksyna.

Objawy są typowe – bóle brzucha, nudności, wymioty, rzadko objawy ogólne, jak gorączka czy bóle brzucha.

Rozpoznanie: ustalane jest na podstawie badania mikrobiologicznego próbek kału lub wymiocin. Obecność bakterii można wykazać też w zakażonej żywności.

Leczenie: objawowe, polega na intensywnym nawadnianiu chorego, zastosowaniu diety.

W ciężkich przypadkach przebiegających z dużym odwodnieniem, konieczne jest leczenie szpitalne.

Zatrucie jadem kiełbasianym jest typowym zatruciem pokarmowym, w którym jad (toksyna botulinowa) jest wytwarzany przez swoiste laseczki jadu kiełbasianego (Clostridium botulinum), poza ustrojem ludzkim, w zanieczyszczonym produkcie spożywczym. Po jego spożyciu jad ulega wchłonięciu z przewodu pokarmowego. Jest to najsilniejsza ze znanych trucizn bakteryjnych, uszkadza układ nerwowy, znosząc przewodzenie bodźców w synapsie nerwowo-mięśniowej.

Podstawowym źródłem zatrucia jadem kiełbasianym są konserwy. Formy przetrwalnikowe w nich zawarte przekształcają się w formy wegetatywne, namnażając w warunkach beztlenowych, po czym ulegają autolizie, wysycając jadem produkt spożywczy. Źródłem zatrucia może być każdy rodzaj konserwy (mięsne, rybne, jarzynowe, owocowe).

Okres wylęgania: zależy od dawki spożytej toksyny i wynosi od kilku godzin do 14 dni.

Objawy. Początkowe objawy to osłabienie, zmęczenie, zawroty głowy, suchość w jamie ustnej.

W kilka godzin później dołączają się objawy neurologiczne: podwójne widzenie, światłowstręt, zez zbieżny, opadanie powiek, rozszerzenie źrenic. Dochodzi do zahamowania wydzielania śliny, połykanie jest utrudnione, mowa cicha. Porażenie perystaltyki jelit powoduje wzdęcie brzucha i uporczywe zaparcia, dochodzi do zaburzeń w oddawaniu moczu. Kolejnym etapem choroby jest narastające osłabienie mięśni, szczególnie szyi i oddechowych. Zgon następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego, a niekiedy nagłego zatrzymania krążenia.

Leczenie: wyłącznie szpitalne, często kończące się niepowodzeniem. Powinno być rozpoczęte jak najszybciej po zjedzeniu zakażonego pokarmu w celu usunięcia toksyny. W tym celu należy prowokować np. wymioty, wykonać płukanie żołądka, głębokie lewatywy (oczywiście w warunkach szpitalnych). Należy jak najszybciej podać surowicę antytoksyczną, aby unieczynnić jad jeszcze we krwi.

U chorych, którzy przeżyją, zdrowienie następuje bardzo powoli, szczególnie dotyczy to zaburzeń wzroku i osłabienia siły mięśniowej.

Zapobieganie. Należy przestrzec przed spożywaniem nieświeżych konserw, po upływie daty przydatności do spożycia, nawet w metalowych puszkach. Sygnałem zepsucia jest wydęcie denka, a w momencie otwarcia może być słyszalny charakterystyczny syczący odgłos.

Zakażenia wątroby możemy podzielić na cztery główne grupy:

●  wirusowe zapalenia wątroby (wywołane przez wirusy zapalenia wątroby A, B, C, D, E, wirus cytomegalii, wirus Epsteina-Barr, żółtej gorączki),

●  bakteryjne choroby wątroby (leptospiroza, gorączka Q, bruceloza, gruźlica wątroby),

●  choroby pasożytnicze wątroby (schistosomoza, choroba bąblowcowa, wywołane przez przywry wątrobowe),

●  ropnie wątroby (bakteryjny ropień wątroby, pełzakowy ropień wątroby, zapalenie dróg żółciowych).

Większość z tych chorób omówiono wcześniej lub w rozdziale poświęconym chorobom pasożytniczym człowieka, pozostałe zostaną omówione poniżej.

Żółta febra (żółta gorączka) jest ostrą, epidemiczną i endemiczną chorobą wirusową, przenoszoną przez komary. Rozpowszechniona jest głównie wśród zwierząt dziko żyjących (małpy) w lasach tropikalnych Ameryki i Afryki.

Wprawdzie zachorowania wśród ludzi są stosunkowo rzadkie, to jednak nie można przy szeroko rozpowszechnionej turystyce wykluczyć możliwości zakażenia tym wirusem.

Przy wjeździe do niektórych krajów afrykańskich i południowoamerykańskich okazuje się zaświadczenia o przeprowadzeniu szczepień przeciw żółtej gorączce. W Polsce szczepienia te wykonują wytypowane stacje sanitarno-epidemiologiczne.

Objawy. Choroba zaczyna się po parodniowym okresie wylęgania gorączką, bólami mięśni i ogólnym osłabieniem, może dołączyć się żółtaczka i objawy skazy krwotocznej z krwawymi wymiotami i zapaścią. Przebieg może być również łagodny i po 5-6 dniach objawy chorobowe samoistnie ustępują. Przebyte zakażenie wirusem żółtej gorączki pozostawia trwałą odporność.

Przyczynę występowania wielu ropni, szczególnie tych, które są następstwem zakażenia ogólnoustrojowego (posocznicy) wywodzącej się ze zmian w narządach jamy brzusznej czy dróg żółciowych, stanowi mieszana flora bakteryjna. Głównymi czynnikami chorobotwórczymi są: pałeczka okrężnicy, gronkowiec złocisty, paciorkowiec kałowy, bakterie jelitowe. Liczba i wielkość ropni mogą być różne.

Objawy. Początkowo są niecharakterystyczne, takie jak nudności, utrata masy ciała, dyskomfort w nadbrzuszu. Następnie pojawia się wysoka gorączka, rzadko widoczna żółtaczka. Ponadto występują wysokie wskaźniki stanu zapalnego we krwi, podwyższone wartości prób wątrobowych.

Rozpoznanie. Opiera się głównie na diagnostyce obrazowej – badaniu ultrasonograficznym, tomografii komputerowej, scyntygrafii, rezonansie magnetycznym. Częstym badaniem jest również biopsja wątroby, przydatna do zdiagnozowania zmian wieloogniskowych i bardzo małych, z możliwością pobrania materiału do badania bakteriologicznego.

Leczenie: szpitalne.

Choroba jest wywołana przez pełzaka czerwonki, pasożyta przenoszonego przez krew z owrzodzeń jelita grubego. Pasożyt ten wywołuje w wątrobie zmiany martwicze, a następnie ropnie.

Objawy ropnia są identyczne jak w przypadku ropni spowodowanych przez bakterie.

Rozpoznanie: na podstawie diagnostyki serologicznej.

Leczenie: prowadzone przez lekarza.

Przyczyną schorzenia są drobnoustroje kolonizujące dwunastnicę, które dostają się do dróg żółciowych. Są to przede wszystkim: pełzak czerwonki, pałeczka zapalenia płuc, bakterie jelitowe, czasem drożdżaki.

Objawy. Do typowych objawów zapalenia pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych należą: gorączka, dreszcze, miernie nasilona żółtaczka i bolesność w okolicy prawego podżebrza.

Rozpoznanie: na podstawie typowych objawów i wyników badań laboratoryjnych (podwyższone wskaźniki stanu zapalnego we krwi, zwiększenie stężenia bilirubiny, fosfatazy alkalicznej).

Leczenie: opiera się na antybiotykoterapii.

Omówiono w części dotyczącej chorób zakaźnych wieku rozwojowego.