Fragment pochodzi z książki
Agnieszka Gmitrowicz, Marta Makara-Studzińska, Anita Młodożeniec, Ryzyko samobójstwa u młodzieży, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2015
Pojęcie samobójstwa
Samobójstwo jest problemem, który nurtuje wielu naukowców, o czym świadczy wielość istniejących definicji dotyczących tego pojęcia.
Mnogość definicji samobójstwa wynika przede wszystkim z różnego podejścia do tego problemu. Filozofowie i teolodzy koncentrują się na jego ocenie etycznej. Klinicyści interesują się głównie czynnikami determinującymi zachowania rezygnacyjne.
Psychologowie zajmują się osobowością sprawców, drążąc głównie kwestię motywów leżących u podstaw zamachów samobójczych. Z kolei socjologowie za podstawę swoich rozważań biorą społeczne uwarunkowania samobójstwa.
Samobójstwo (suicide) znalazło w literaturze kilka zbliżonych definicji. Już ponad 100 lat temu (1897 r.) jedną z nich podał Émile Durkheim w następującym brzmieniu: „Samobójstwem nazywa się każdy przypadek śmierci będący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania przejawianego przez ofiarę zdającą sobie sprawę ze skutków swego zachowania”
W Encyklopedii Powszechnej samobójstwo zostało zdefiniowane jako „celowe i świadome pozbawienie się życia; często jest skutkiem poważnych zaburzeń psychicznych (depresja, alkoholizm) lub wynikiem głębokiego kryzysu emocjonalnego, na tle nieuleczalnych chorób, nieporozumień rodzinnych, zawodu miłosnego i in.”.
Definicja ta, mimo że powstała w 1988 r., nadal pozostaje aktualna.
Używana współcześnie definicja określa próbę samobójczą jako działanie podjęte bez tragicznego zakończenia życia, w którym jednostka rozważa: albo zapoczątkowanie nietypowego zachowania bez udziału osób trzecich, mogącego doprowadzić do samouszkodzenia, albo przyjęcie substancji w dawce większej niż terapeutyczna w celu osiągnięcia zmiany poprzez aktualne lub oczekiwane fizyczne konsekwencje.
„Samobójstwo – pisze Hołyst (1978, s. 19–20) – nie jest jedynie przypadkiem tragicznego samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie ze sobą powiązanych myśli i czynów. Dlatego też wprowadza się do niniejszych rozważań taki termin jak «zachowanie suicydalne».
Przez określenie to rozumie się ciąg reakcji, jakie wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako antycypowany, pożądany stan rzeczy, a więc jako cel owo pragnienie wyzwala pierwsze próby dokonania zamachu samobójczego, pierwsze usiłowania, a więc ciąg tych zachowań, których celem jest pozbawienie się życia.
Ten etap na drodze zachowania suicydalnego nazywa się powszechnie samobójstwem usiłowanym. Kończący się śmiercią zamach na własne życie to ostatni etap działania samobójczego, czyli samobójstwo dokonane”.
Według Gmitrowicz [2001, s. 37] „samobójstwo to przemyślane, zamierzone działanie zagrażające życiu, podjęte samodzielnie, którego następstwem jest śmierć”. Samobójstwo jest wyrazem szczególnie nasilonej agresji. Nawet jeśli agresja jest kierowana ku sobie, to należy ją traktować także jako agresję wobec otoczenia
Adler definiował samobójstwo jako reakcję zemsty, która dotyka wprawdzie nas samych, ale jednocześnie na zawsze obarcza innych wyrzutami sumienia.
O’Connor i Sheehy [2003, s. 22] zdefiniowali samobójstwo jako „wybrane dobrowolnie zachowanie, które w możliwie najkrótszym terminie ma spowodować własną śmierć”, akt samobójczy określili jako „czyn niezakończony zejściem śmiertelnym, w którym jednostka świadomie dokonuje samouszkodzenia lub zażywa jakąkolwiek substancję w ilości znacznie przekraczającej wszelkie zalecenia lekarskie albo ogólnie uznane dawki terapeutyczne”, fantazje samobójcze zaś – jako „wszelkie myśli na temat podejmowania zachowań samobójczych, o których po czasie wspomina zainteresowany”.
Samobójstwo nie wydarza się w społecznej próżni. Przesłanka ta, sformułowana przez Durkheima, przyczyniła się do rozwoju naukowych badań nad samobójstwem i przydała im ram społecznych.
Od opublikowania książki Durkheima samobójstwo zaczęto powszechnie uważać za problem społeczny, rozumiejąc je jako efekt relacji między jednostką a społeczeństwem (uwzględniający stopień zaburzenia regulacji).
Izolacja i ucisk jednostek w społeczeństwie znalazły się wśród najważniejszych przyczyn samobójstw.
Podobnie u Podgóreckiego – samobójstwo jest przejawem indywidualnej patologii człowieka, ale zawsze akt ten obejmuje kontekst lub relacje społeczne.
Według Stengela „zamachem samobójczym jest taki rozmyślny akt samouszkodzenia, który przed popełnieniem wyklucza w świadomości sprawcy pewność przeżycia”.
W myśl tej definicji potencjalni samobójcy świadomie odrzucają możliwość dalszego życia. Czasami jednak zamiar samobójczy jest świadomym zabiegiem instrumentalnym, służącym osiągnięciu jakiegoś życiowego celu, którym może być np. zdobycie akceptacji otoczenia.
Dla Bielickiego, będącego reprezentantem podejścia psychospołecznego do problemu samobójstwa, „samobójstwem jest każdy zgon wynikły z autoagresywnego (uświadomionego lub afektywnego) zachowania człowieka nastawionego na unicestwienie swojej psychofizycznej struktury, zdeterminowanego endogennymi i egzogennymi czynnikami współkształtującymi sytuację suicydogenną, która jest przez niego w taki sposób percypowana, że niweczy naturalną skłonność do samozachowania”.
Definicję tę autor traktuje jako projektującą. Zawiera ona jednak znamiona definicji indukcyjnej, wyrażające się w twierdzeniach:
1. „Samobójstwo jest to każdy skutek śmiertelny wynikły z autoagresywnego zachowania się człowieka;
2. Zachowanie to może mieć charakter emocjonalny lub umotywowany (ukierunkowany na cel);
3. Zawsze jest ono zdeterminowane czynnikami sytuacji, w jakiej znajduje się samobójca;
4. Determinująca funkcja tych czynników posiada większą nośność suicydogenną od siły skłonności do samozachowania samobójcy;
5. Ponieważ nie wszyscy ludzie znajdujący się w analogicznej sytuacji popełniają samobójstwa, przeto wyjaśnienia różnic w ich zachowaniu w analogicznej sytuacji należy upatrywać w indywidualnej percepcji struktury ich sytuacji życiowej;
6. Indywidualna percepcja uwarunkowana jest m.in. typem układu nerwowego, doświadczeniem ontogenetycznym, zinternalizowanymi systemami wartości i innymi jeszcze czynnikami”.
Samobójstwo jest procesem długotrwałym i wieloetapowym. Najczęściej rozpoczyna się już w dzieciństwie i „stanowi wypadkową psychospołecznej sytuacji jednostki, jej pozycji i ról pełnionych w poszczególnych kręgach środowiskowych, a także wewnętrznej, subiektywnej percepcji rzeczywistości i własnej wartości”.
Podstawową strukturę aktu samobójczego daje się odtworzyć jako proces składający się z czterech następujących po sobie faz:
– „autouprzedmiotowienie/obiektywizacja,
– akt negatywnego autowartościowania siebie lub własnej sytuacji,
– akt aksjologicznej samonegacji,
– decyzja samobójcza”.
Pierwszym i najistotniejszym krokiem, który podejmuje osoba wchodząca na ścieżkę samobójczą, jest dokonanie aktu uprzedmiotowienia siebie oraz własnej sytuacji życiowej.
Jednostka zajmuje określone miejsce w społecznej rzeczywistości, odgrywa pewne role społeczne, jest uwikłana w przeróżne związki z innymi podmiotami, pozostaje pod wieloma względami odgrodzona od możliwości pełnej obiektywizacji status quo.
Autouprzedmiotowienie jest procesem, wskutek którego jednostka dokonuje przełamania barier stojących na drodze do obiektywnej oceny siebie i własnej sytuacji życiowej.
Wtedy staje się sama dla siebie przedmiotem obserwacji i krytycznego namysłu.
Druga faza procesu samobójczego polega na dokonaniu przez jednostkę negatywnej oceny własnej osoby i sytuacji, w którą jest uwikłana.
Może ona polegać na stwierdzeniu, że przeżywając życie, osiągając cele (bądź ich nie osiągając), nie realizuje żadnej wartości pozytywnej, uświadamia sobie bezsens własnego życia bądź jego wartość negatywną.
W tej fazie może pojawić się ból istnienia oraz ból fizyczny. Jednostka stwierdza, że jej życie od tego momentu będzie polegało jedynie na realizacji określonej antywartości, którą w tym przypadku jest ból.
Trzecia faza procesu samobójczego polega na dokonaniu czegoś w rodzaju bilansu, pozwalającego przyznać, że rzeczywistość stałaby się lepsza, gdyby usunąć z niej moją osobę. Innymi słowy: byłoby lepiej, gdyby mnie nie było.
Wtedy dokonuje się przejście od sądu: „Moje życie jest bezwartościowe” albo „Moje życie jest złe” do sądu: „Lepiej by było, gdybym nie istniał”. Jednostka przechodzi tutaj od stwierdzenia zaistniałej sytuacji („tak jak jest, jest źle”) do stwierdzenia dotyczącego sytuacji pożądanej („lepiej będzie, jeśli przestanie być tak, jak jest”).
Innymi słowy, od stwierdzeń o faktach dochodzi do stwierdzeń kontrfaktycznych.
Ostatnim aktem w łańcuchu samobójczym jest podjęcie decyzji o samounicestwieniu.
Okazuje się to decyzją mającą za podstawę nie tyle preferencję co do uznawanych wartości, ile raczej pewien obiektywny sąd o wartościach. Decyzja ta nie jest wyborem życiowym jednostki, ale pewnego rodzaju wyrokiem, wydanym na samego siebie.
„Samobójca” wysuwa twierdzenia dotyczące własnej osoby, własnej sytuacji życiowej i wywodzi z nich radykalne konsekwencje.
Rodzaje samo samobójstw
Najważniejszym twórcą typologii samobójstw jest Durkheim. Wyróżnił on cztery typy sytuacji prowokujących zachowania samobójcze, z których każdy jest związany ze szczególnym rodzajem interakcji między jednostką a społeczeństwem, a mianowicie:
– samobójstwo egoistyczne;
– samobójstwo altruistyczne;
– samobójstwo anomiczne;
– samobójstwo fatalistyczne.
Samobójstwo egoistyczne popełniane bywa w sytuacji, kiedy jednostka zostaje zepchnięta na margines, otrzymuje za mało społecznego wsparcia i jest słabo związana z miejscem zamieszkania, lokalnym środowiskiem i społeczeństwem.
Jednostka nie jest z nim zintegrowana i cierpi z powodu nadmiaru indywidualizmu. Do takiego samobójstwa może dojść po przeprowadzce na nowe miejsce zamieszkania, gdzie człowiek nie ma przyjaciół, rodziny, a pojawia się doświadczenie izolacji społecznej.
Durkheim twierdził, iż „liczba samobójstw jest odwrotnie proporcjonalna do integracji grupy, do której jednostki należą, jako ich części składowe”.
Samobójstwo altruistyczne zostaje popełnione ze względu na dobro grupy społecznej, do której samobójca należy. Stanowi ono wynik oczekiwań społeczeństwa pod jego adresem. Jest przeciwieństwem samobójstwa egoistycznego oraz wynika z nadmiernej integracji ze społeczeństwem.
Taki charakter miały więc bohaterskie ataki na nieprzyjaciela w czasie II wojny światowej, podejmowane np. przez japońskich kamikadze. Współcześnie czynią to terroryści islamscy i inni.
Dokonując samobójstwa altruistycznego, jednostka wskazuje na daleko idącą socjalizację.
Samobójstwo anomiczne jest podobne w swej istocie do samobójstwa egoistycznego. Jak twierdzą O’Connor i Sheehy, ten rodzaj samobójstwa „wyjaśnia się w kategoriach regulacji społecznej i jest skutkiem gwałtownych zmian społecznych i poczucia alienacji, którego może na przykład doświadczać ktoś, kto stał się zbędny, ma kłopoty z prawem czy wygrał los na loterii”.
Status społeczny jednostki uległ nagłej zmianie, uległa również zmianie struktura więzi w społeczeństwie, do którego osoba ta należy. Jednostka czuje się zagubiona w świecie, w którym nie ma w stosunku do niej wyraźnych oczekiwań, a jej obowiązki nie są jednoznacznie zdefiniowane.
Jest to sytuacja anomii indywidualnej lub społecznego wykluczenia czy marginalizacji. Odsetek samobójstw rośnie w czasie ekonomicznej zapaści oraz podczas gospodarczego boomu.
Ludzie znajdują się wówczas w stanie moralnego rozregulowania, anomii (braku zwyczajowych standardów społecznych), który nie chroni przed samobójstwem.
Samobójstwo fatalistyczne popełnia człowiek, który traci kierunek w życiu i ma poczucie, że nie panuje nad własnym losem. Taka sytuacja jest przeciwstawna anomii – życie ludzi zostaje skrajnie uregulowane.
Przykładem samobójstwa fatalistycznego jest samobójstwo niewolnika. Współcześnie ma ono niewielkie znaczenie, choć jest interesujące z historycznego punktu widzenia.
Zdaniem Hołysta „zachowania suicydalne obejmują ciąg reakcji, jakie wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako antycypowany, pożądany stan rzeczy, a więc jako cel”.
Wyróżnia on jednocześnie cztery typy tego zachowania, które można nazwać rodzajami samobójstw:
– samobójstwo wyobrażone (myśl);
– samobójstwo upragnione (cel);
– samobójstwo usiłowane (próba samobójcza);
– samobójstwo dokonane (udana próba).
Samobójstwo wyobrażone powstaje w momencie, kiedy w umyśle człowieka tworzą się możliwości rozwiązania problemów życiowych poprzez odebranie sobie życia.
U znacznej większości osób myśl ta zostaje odrzucona i bezpowrotnie przemija, jednak u niektórych takie działanie nabiera charakteru upragnionego, docelowego.
Tego rodzaju zachowanie suicydalne nosi nazwę samobójstwa upragnionego. Bywa, że pragnienie odebrania sobie życia doprowadza do prób dokonania zamachu samobójczego, czyli samobójstwa usiłowanego. Zamach kończący się śmiercią nosi nazwę zamachu.
Płużek [1972, s. 949] uważa, że „zagrożenie życia, cała sytuacja samobójcza, stanowi pewne continuum – od myśli samobójczych, poprzez tendencje samobójcze do aktu samobójczego.
Niektóre osoby mają ochotę popełnić samobójstwo, rozmyślają o śmierci, o swoim pogrzebie, robią rozrachunki z bliźnimi, tak jak gdyby rzeczywiście chciały pozbawić się życia.
Do aktu samobójczego nigdy jednak nie dochodzi. W tendencjach samobójczych mamy już wyraźne planowanie akcji, a stopień zagrożenia życia jest duży i pogotowie samobójcze wysokie.
Tendencje samobójcze mogą, lecz nie muszą realizować się w postaci aktu samobójczego”.
Carr [2008] zachowania autodestrukcyjne człowieka przedstawia m.in. jako:
– intencję samobójczą – występuje wtedy, gdy np. nastolatek pragnie popełnić samobójstwo, opracowuje plany szczegółowe odebrania sobie życia i stara się, aby nie wyszły one na jaw;
– parasamobójstwo – bywa różnie definiowane, według Carra jest to pozorowanie próby samobójczej.
Intencja samobójcza jest związana z zachowaniem samobójczym jednostki.
Jednostka swoim zachowaniem wskazuje, czy w czasie epizodu pragnie umrzeć, czy też epizod nastąpił, choć wcale nie chciała ona umrzeć i wierzyła, że śmierć nie może nastąpić w wyniku działań, które podejmuje.
Pozwala to podzielić pacjentów na trzy kategorie: tych, którzy chcą umrzeć; tych, którzy nie chcą umrzeć; tych, którzy mają postawę ambiwalentną wobec życia i śmierci.
Często zdarza się, że samouszkodzenie błędnie określane jest jako „samobójcze”, co doprowadza do źle zaplanowanych interwencji.
Częstość występowania samouszkodzeń i samobójstw jest zupełnie inna.
Dzięki ciągłym badaniom epidemiologicznym częstość dokonanych samobójstw w Stanach Zjednoczonych jest łatwa do ustalenia i wynosi 11,5 na 100 tys. osób (American Association of Suicidology, AAS, 2008).
W przeciwieństwie do niej częstość dokonywania samouszkodzeń pozostaje nieznana, ponieważ dotychczas nie przeprowadzono odpowiednich badań epidemiologicznych na dużej próbie.
Zdaniem Walsha [2014] autodestrukcja to dobrowolne podejmowanie zachowań niekorzystnych, bezpośrednio albo pośrednio zagrażających naszemu zdrowiu lub życiu.
Różne są kryteria klasyfikacji zachowań autodestrukcyjnych. Autor wymienia różnice, które pozwalają określić, czy jakieś zachowanie autodestrukcyjne jest samobójcze, czy nosi znamiona samouszkodzenia.
Rozróżnienie to ma poważne konsekwencje dla dalszej oceny oraz leczenia.
Do najważniejszych kryteriów różnicowania między samobójstwem a samouszkodzeniem Walsh zalicza:
– częstość występowania;
– zamiar;
– skalę obrażeń fizycznych oraz potencjalne zagrożenie życia;
– częstotliwość zachowania;
– liczbę stosowanych metod;
– nasilenie cierpienia psychicznego;
– zawężenie perspektywy i poznania;
– poczucie bezsilności i braku nadziei;
– konsekwencje psychiczne;
– zasadność ograniczania dostępu do metod (środków);
– problem kluczowy.
Próba samobójcza a samobójstwo
Próby samobójcze najczęściej nie kończą się śmiercią. Są wyrazem bezradności człowieka wobec problemów życiowych, wołaniem o pomoc – często nieświadomym.
Pojęcie próby samobójczej dotyczy potencjalnie śmiercionośnych działań, których podjęcie nie doprowadza do śmierci, a także takich działań, które nie mają na celu samobójstwa, lecz jedynie zwrócenie uwagi otoczenia na swoje problemy.
Takie zachowania często są określane jako mające charakter „wołania o pomoc”. Z danych w piśmiennictwie wynika, że próby samobójcze zdarzają się istotnie częściej.
Należy pamiętać, że wielu pacjentów ponawia próby samobójcze, a około 25% podejmuje taką próbę w ciągu roku od poprzedniego zamachu na swoje życie. Każda kolejna próba zwiększa ryzyko dokonania samobójstwa w przyszłości.
Problem samobójstw u młodzieży zajmuje odrębną pozycję w literaturze suicydologicznej. Wynika to m.in. ze specyfiki okresu dojrzewania – intensywnych przemian biologicznych oraz psychologicznych i społecznych, w tym postaw buntu, negacji, poszukiwania sensu życia, separacji od rodziny
Około 20% młodzieży przejawia zaburzenia psychiczne, przy czym do 15. Roku życia są to głównie zaburzenia lękowe, natomiast około 18. roku życia – epizody dużej depresji (12–17%), fobia społeczna (11%), uzależnienie od alkoholu (10%).
Samobójstwa są wiodącą przyczyną zgonów u młodzieży
W 1989 r. w kilkunastu krajach Europy zapoczątkowano wieloośrodkowe badania, pod patronatem WHO, dotyczące zachowań samobójczych – WHO/Euro Multicentre Study on Suicidal Behaviour. Objęto nimi regiony zamieszkane przez ponad 5 mln osób.
W toku badań zdefiniowano następujące podstawowe pojęcia:
– Samobójstwo jest to przemyślane, zamierzone działanie zagrażające życiu (jednostki), podjęte samodzielnie, którego następstwem jest śmierć.
– Myśli samobójcze to fantazje i przemyślenia na temat samobójstwa, a także życzenia i impulsy do jego podjęcia.
– Proces samobójczy jest to narastanie zagrożenia: od poważnych myśli samobójczych do próby samobójczej, ewentualnie dokonanego samobójstwa; ma swój początek, określony czas trwania, rozwój mogący prowadzić do śmierci.
Niektórzy badacze zajmujący się suicydologią uważają, że powyższe zjawiska samobójcze (myśli samobójcze, próby samobójcze, samobójstwa dokonane) powinny być opisywane niezależnie, ponieważ nie ma między nimi powiązań.
Natomiast inni suicydolodzy uznają powiązania między nimi i traktują je jako proces samobójczy (od myśli samobójczych do samobójstwa) o zróżnicowanej intensywności u określonych osób.
Najlepiej opisuje ten proces „model stres–podatność”, który został zaadaptowany i zobrazowany przez Wolk-Wasserman.
W procesie tym ważne miejsce zajmują komunikaty (słowne i pozawerbalne) informujące o zamiarach samobójczych oraz kolejne próby samobójcze.
Termin „zachowania samobójcze” z reguły jest definiowany jako obecność myśli samobójczych i/lub prób samobójczych.
Jarosz [2004] podaje, że co drugi człowiek zmarły śmiercią samobójczą podejmował uprzednio próby samobójcze, natomiast zdaniem Kawuli [2007] najczęściej zachowania suicydalne występują u osób dotkniętych kryzysem psychofizycznym i w chorobach psychicznych (np. w depresji) – jeżeli przyjmiemy w rozpoznaniu paradygmat medyczno- psychologiczny.
Autor ten podkreśla również, że „samobójstwo jest zawsze zdarzeniem dokonującym się w konkretnej przestrzeni socjokulturowej.
W tym więc sensie samobójczość, rozumiana jako podatność na zachowania suicydalne, jest aktem złożonym głównie: z niskiej samooceny swojej wartości w relacjach z innymi ludźmi, oceny swej przyszłości i innych, możliwości zmiany własnego położenia oraz towarzyszących im regulacji emocjonalnych (zwykle dewiacyjnych i/lub chorobowych)”.
Dlatego w literaturze niemieckiej można zauważyć pojęcie „osobowości suicydalne”.
Chodzi o typowe cechy jednostek, które miały myśli samobójcze albo już w przeszłości podejmowały działania autodestrukcyjne.
Wyodrębnia się 10 wspólnych cech występujących u samobójców, niezależnie od indywidualnych okoliczności im towarzyszących:
1. „Wspólnym celem samobójców jest poszukiwanie rozwiązania.
2. Wspólnym celem samobójców jest ucieczka od świadomości.
3. Wspólnym bodźcem do popełnienia samobójstwa jest nieznośny ból psychiczny.
4. Wspólnym stresorem w wypadku samobójstwa są niezaspokojone potrzeby psychiczne.
5. Emocją wspólną samobójców jest poczucie beznadziejności i bezradności.
6. Stanem poznawczym wspólnym samobójcom jest ambiwalencja.
7. Stanem wspólnym samobójcom jest zawężenie percepcji.
8. Działaniem wspólnym samobójcom jest ucieczka.
9. Aktem interpersonalnym wspólnym samobójcom jest zakomunikowanie swoich zamiarów.
10. Wzorcem wspólnym samobójstwom jest spójność aktu samobójczego ze stylem życia”.
Autodestrukcją są zachowania agresywne, niekorzystne, bezpośrednio albo pośrednio zagrażające zdrowiu lub życiu.
Samouszkodzenia to wszelkie działania bez skutku śmiertelnego (w których jednostka zmierza do wyrządzenia sobie natychmiastowej szkody bez zamiaru samobójczego), podjęte w sytuacji silnego napięcia.
Zachowania autoagresywne spełniają różne funkcje i pojawiają się u osób mających trudności z regulacją emocji. Wyrazem szczególnie nasilonej autoagresji jest samobójstwo.
W literaturze występuje wiele jego definicji, które reprezentują różne podejścia do problemu.
Samobójstwo stanowi wieloetapowy proces.
Komentarze (0)
Dodaj swój komentarz