Okresy rozwoju dziecka i ich charakterystyka

Okresy życia płodowego (wewnątrzmacicznego)

Okres życia płodowego jest okresem rozwoju śródmacicznego, trwa 280 dni, tj. 10 miesięcy księżycowych, czyli 40 tygodni.
Wyróżnia się w nim:
●  fazę zygoty, jaja płodowego (zagnieżdżenie jaja w ścianie macicy), trwającą od zapłodnienia do ok. 15 dnia ciąży,
●  fazę zarodka – od 16 dnia do 85 dnia ciąży, tj. do zakończenia tworzenia się narządów,
●  fazę płodu – od 86 dnia do chwili urodzenia dziecka.
Zapłodnione jajo dzieli się najpierw na dwie komórki, a następnie na kilka, które dalej się dzielą, przy czym rytm podziału i rozwoju zarodka ludzkiego jest bardzo szybki.
Okres zarodkowy jest okresem tworzenia się narządów. Jest on szczególnie ważny dla dalszego rozwoju płodu i przyszłego rozwoju dziecka. W tym czasie zarodek jest szczególnie wrażliwy na szkodliwe wpływy środowiska zewnętrznego. Po 8 tygodniach ciąży zarodek osiąga 3 cm długości i waży 5,0 g. Można rozpoznać u niego głowę, tułów i kończyny, a także serce, płuca i zarysy twarzy. W 3 miesiącu płód osiąga 9 cm długości, a jego waga wynosi ok. 20 g. W tym okresie różnicuje się płeć, zdeterminowana genetycznie w czasie zapłodnienia.
W 4 miesiącu wielkość płodu szybko zwiększa się do 15 cm i osiąga 120 g. Pod koniec 2 miesiąca życia powstaje łożysko, które pełni zasadniczą rolę w odżywianiu płodu.
Do końca 5 miesiąca ciąży większość narządów i ich czynność jest już wykształcona; w następnych miesiącach podlegają one dalszemu wzrostowi morfologicznemu i czynnościowemu. Można już wysłuchać tony serca, które są regularne i silne (ok. 120-160 uderzeń/min), a ruchy płodu są dobrze wyczuwalne, pojawia się owłosienie powłok.
W 6 miesiącu życia płodowego nasila się proces kostnienia i zarysy kośćca są już dobrze widoczne na zdjęciu rentgenowskim, rosną brwi i rzęsy.
W 7 miesiącu ciąży płód waży ok. 1200 g. Następuje intensywny rozwój mózgu, rozwijają się procesy integracji ośrodkowego układu nerwowego z pozostałymi układami. Istnieje już możliwość przeżycia płodu poza organizmem matki. Jeśli w tym okresie nastąpi poród, to noworodki wcześniaki z masą 1000-1200 g udaje się utrzymać przy życiu, przy zastosowaniu intensywnej opieki medycznej.
W 8 miesiącu rozwija się tkanka tłuszczowa, skóra staje się nieprzezroczysta. W tym okresie życia płód waży 1700 g, a u chłopców jądra schodzą do worka mosznowego.
W 9 miesiącu zanika żywoczerwone zabarwienie skóry oraz meszek płodowy, płód zwraca się główką w kierunku miednicy.
Na 2-3 tygodnie przed porodem płód już nie rośnie, macica obniża się, co zwykle matka odczuwa jako ulgę w oddychaniu. Są to sygnały przygotowywania się płodu do niezależnego życia poza organizmem matki. W tym czasie masa ciała wynosi ponad 3000 g, a długość średnio 50 cm.

Okres noworodkowy (1-28 dni)

Noworodek donoszony, czyli urodzony między 38-42 tygodniem ciąży, ma masę ciała wynoszącą średnio u chłopców 3400 g, a u dziewczynek – 3200 g. Długość ciała wynosi średnio 50 cm. Wielkości tych cech morfologicznych często różnią się od stwierdzanych u poszczególnych noworodków.
Wahania masy i długości ciała poniżej i powyżej wartości średnich mieszczą się w granicach 2501-4500 g i 48-55 cm i stanowią granicę tzw. szerokiej normy. Natomiast noworodki z masą ciała niższą od 2500 g i długością mniejszą od 48 cm zalicza się do wcześniaków, jeśli czas trwania ciąży jest krótszy niż 37 tygodni, lub do noworodków z niedożywieniem wewnątrzmacicznym. Z kolei noworodki o masie ciała powyżej 4500 g i 55 cm długości zaliczane są do noworodków olbrzymich, czego przykładem może być noworodek matki cukrzycowej.
Obie cechy, masa i długość noworodka, mogą być także zróżnicowane w zależności od masy ciała matki w okresie ciąży, rasy, szerokości geograficznej, klimatu, warunków ekonomicznych, a także od tego, czy ciąża jest pojedyncza czy mnoga, pierwsza czy kolejna.
Poród dla noworodka łączy się z zakończeniem optymalnych warunków i stabilności, jakie istniały w życiu płodowym, i jest dla niego najcięższym kryzysem życiowym. Przejście od życia płodowego, w którym wszystkie potrzeby były zaspokajane przez organizm matki, do życia poza jej organizmem, obarczone jest z jednej strony samym porodem, a często urazem porodowym, a z drugiej przekształceniem w okresie noworodkowym wielu czynności życiowych. Zalicza się do nich uruchomienie samodzielnych mechanizmów oddychania, krążenia, trawienia, wydalania, regulacji temperatury i innych. Te wszystkie czynności przystosowania noworodka do nowego środowiska określa się mianem zespołu adaptacyjnego.
Dziecko przychodzi na świat z krzykiem, w czasie którego powietrze po raz pierwszy przedostaje się do płuc, powoduje ich rozprężenie, a w naczyniach płucnych zaczyna krążyć krew. Od tego momentu zaopatrywanie organizmu noworodka w tlen odbywa się przez jego drogi oddechowe. Przeważająca liczba noworodków zaczyna oddychać w pierwszej minucie życia. Jeśli oddech nie rozpoczął się w tym czasie, lecz później, może dojść do niedotlenienia ustroju. Rozpoczęcie samodzielnego oddychania noworodka powoduje zmiany typu krążenia z płodowego na pozapłodowe.
U noworodka w 2 lub 3 dobie życia pojawia się żółtaczka fizjologiczna, która zanika ok. 8-10 dnia i nie wymaga leczenia.
Noworodek w pierwszych dniach życia wydala smółkę; jest to ciemnozielona, mazista treść jelit, a ok. 4 dnia pojawiają się stolce przejściowe, zabarwione żółtozielono, w liczbie 5-6 na dobę, pod koniec tygodnia stolce są już uformowane, jasnożółte, i jest ich mniej – do 3 na dobę.
Pępowina podwiązana przy porodzie szybko zasycha i odpada między 6 a 7 dniem, czasami utrzymuje się dłużej. Rana pępkowa goi się ok. 10-14 dnia; należy utrzymywać ją w czystości, zakładać czysty, jałowy gazik.
Fizjologiczny spadek masy ciała jest charakterystycznym objawem w pierwszych dniach życia, wynosi ok. 10% masy urodzeniowej i wyrównuje się ok. 10 dnia życia.
Zdrowy donoszony noworodek wykazuje dużą aktywność ruchową, co objawia się spontanicznymi ruchami rąk i nóg. Ruchy te są jednak nieskoordynowane, chaotyczne i bezcelowe, pozostają pod wpływem bodźców zewnętrznych i pochodzą z niższych ośrodków ruchowych układu nerwowego. Pozycja ułożeniowa noworodka ogranicza się wyłącznie do leżenia na plecach.

Okres niemowlęcy (2-12 miesiąc życia)

Cechy charakterystyczne:
●  dynamicznie przebiegający rozwój fizyczny: szybkie tempo procesu rozrostu (masa i długość ciała, obwód głowy i klatki piersiowej oraz zmiany proporcji ciała),
●  rozwój psychoruchowy,
●  rozwój ruchowy: zmiany postawy ciała, rozwój czynności statycznych i lokomocji, rozwój chwytu i manipulacji,
●  rozwój procesów poznawczych: wrażliwość na bodźce wzrokowe, słuchowe i dotyku, początek rozwoju mowy,
●  rozwój uczuć i kontaktów społecznych,
●  pierwsze ząbkowanie (początek uzębienia mlecznego).
Pierwszy rok życia jest okresem dynamicznego i wielokierunkowego rozwoju dziecka, zarówno w zakresie rozwoju fizycznego, jak i umysłowego.
Pod koniec 1. roku życia dziecko trzykrotnie zwiększa masę urodzeniową, a jego długość zwiększa się w ciągu roku o 50%. Powiększenie masy ciała odbywa się przede wszystkim przez wzrost tkanki tłuszczowej, a w dalszej kolejności przez wzrost muskulatury i kośćca. Innym przejawem rozwoju fizycznego są zmiany proporcji ciała, zwiększenie obwodu klatki piersiowej w stosunku do obwodu głowy (odmiennie jak u noworodka).

Rozwój psychoruchowy w pierwszych 12 miesiącach życia

W warunkach prawidłowych rozwój dziecka w 1 roku życia charakteryzuje bardzo intensywny i dynamiczny przebieg. Wystarczy uzmysłowić sobie, że noworodek potrafi jedynie leżeć na plecach, ma dobrze wykształcony odruch ssania i krzyku, natomiast 12-miesięczne niemowlę potrafi już samodzielnie chodzić.
Dynamiczny przebieg rozwoju w tym okresie życia obejmuje sferę rozwoju fizycznego, psychoruchowego i umysłowego. Rozwój ruchowy polega na wzrastającej z każdym miesiącem życia umiejętności dziecka do przyjmowania i zmiany określonych pozycji ciała, tj. postawy, oraz przemieszczania jednych części ciała w stosunku do innych (ruchy i ułożenia głowy, tułowia, kończyn dolnych i górnych, ruchy manipulacyjne). Bogactwo ruchów spontanicznych i ich różnorodność w tym okresie życia uwidacznia się w czasie swobodnego leżenia na plecach oraz pod wpływem bodźców stymulujących.
U noworodka i niemowlęcia w pierwszych 3 miesiącach życia występują czynności ruchowe, określane odruchami pierwotnymi lub prymitywnymi. Są to ruchy mimowolne, tj. nie ukierunkowane na żaden cel, które stopniowo zanikają, torując miejsce ruchom bardziej dojrzałym, skoordynowanym ze zmysłem wzroku (chwytanie zabawek). Ruchy te od 5 miesiąca życia coraz bardziej się doskonalą aż do ruchów celowych i manipulacyjnych i związane są z postępującym dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego.
Rozwój czynności lokomocyjnych jest związany ze zmianami postawy ciała, które rozwijają się wcześniej. Możliwość chodzenia jest ściśle powiązana z utrzymywaniem przez dłuższy czas postawy pionowej, a ta z kolei uzależniona jest od napięcia mięśni grzbietu i kończyn dolnych. Odpowiednie napięcie mięśniowe poszczególnych grup mięśni pojawia się jednak później niż aktywność motoryczna, dlatego też niemowlę szybciej uczy się raczkować niż chodzić. W czasie raczkowania tułów dziecka ułożony jest poziomo, co nie wymaga tak silnego napięcia mięśni grzbietu i kończyn dolnych, jak pozycja pionowa. Rozwój czynności statycznych, opanowywanie pozycji siadania oraz czynności lokomocyjnych przedstawia rycina 9.3.
Rozwój motoryczny dziecka
Kolejność rozwoju ruchów u dziecka różni się w zasadniczy sposób nawet od zwierząt wysoko postawionych w rozwoju filogenetycznym (np. małp).
U niemowlęcia ludzkiego najpierw wykształcają się ruchy głowy, potem ruchy rąk, zmierzające do chwytania przedmiotów i manipulowania nimi, a dopiero w dalszej kolejności ruchy zmierzające do utrzymania ciała w określonej pozycji i przemieszczania go w przestrzeni. Stadia rozwoju chwytu dowolnego przedstawia rycina 9.4.
Rozwój ruchów
Obok rozwoju fizycznego i ruchowego rozwój procesów poznawczych to następny wielki obszar rozwoju umysłowego niemowlęcia. Już w pierwszych miesiącach życia niemowlęta zaczynają wstawać, a w następnych rozwijają się wrażenia wzrokowe, słuchowe i dotyku. Odgrywają one ważną rolę w poszerzeniu orientacji dziecka w świecie zewnętrznym. Wraz z ich rozwojem następuje kształtowanie się ruchów sensoryczno-motorycznych. Rozwój spostrzegania i orientacji w najbliższym otoczeniu kształtuje się przez sumowanie wrażeń zmysłowych, ich scalanie i przetwarzanie w ośrodkach kory mózgowej, co następuje u niemowląt między 5 a 8 miesiącem życia. W okresie niemowlęcym następuje szybki rozwój mózgu: u noworodka mózg waży 380 g, a u 12-miesięcznego – 925 g. Rozwijający się i dojrzewający mózg spełnia rolę nadrzędną w stosunku do innych narządów, integruje i koordynuje ich działanie. Okres niemowlęcy jest okresem wstępnym i przygotowawczym do rozwoju mowy, a fazą wstępną jest gaworzenie i gruchanie niemowląt.
Rozwój uczuć i kontaktów społecznych można zauważyć już u niemowląt w pierwszym półroczu życia: 5-miesięczne niemowlę uśmiecha się do innego dziecka, a 9-miesięczne daje zabawkę dziecku, naśladuje ruchy rówieśnika i gaworzy do innych dzieci. Natomiast 10-miesięczne niemowlę protestuje, gdy rówieśnik zabiera mu zabawkę.
Procesy rozwoju fizycznego i psychicznego w 1 roku życia są integralnie ze sobą powiązane. Dla określenia tej więzi mówi się o psychofizycznym lub psychoruchowym rozwoju niemowlęcia. Rozwój czynności psychoruchowych w poszczególnych miesiącach i kwartałach okresu niemowlęcego zawiera tabela 9.6.
[Ilustracja Tab. 9.6.jpg]
[Ilustracja Tab. 9.6c.jpg]
Dziecku w okresie niemowlęcym należy zapewnić odpowiednią do wieku liczbę godzin snu i czuwania w ciągu doby. Niemowlęta do 5 miesiąca powinny spać przez 16 godzin, a czuwać 8 godzin na dobę, od 5 do 9 miesiąca życia powinny spać 14-15 godzin, a czuwać 9 godzin, w czwartym kwartale powinny spać 13-14 godzin na dobę, a czuwać 10-11 godzin.

Okres poniemowlęcy, czyli małego dziecka (1-3 rok życia)

Cechy charakterystyczne:
●  wolniejsze niż w okresie niemowlęcym tempo wzrastania i zwiększania wymiarów ciała,
●  przyspieszenie rozwoju psychoruchowego,
●  pełne uzębienie mleczne,
●  wzrost zapadalności na choroby zakaźne oraz niebezpieczeństwo nieszczęśliwych wypadków i zatruć.
Podczas gdy w 1 roku życia masa ciała zwiększa się o 7,5 kg, a wysokość o 25 cm, to w 2 roku życia przyrost masy ciała wynosi zaledwie ok. 2 kg, a wysokość zwiększa się o 12 cm, natomiast w 3 roku życia przyrost masy ciała wynosi również 2 kg, a wysokość zwiększa się tylko 6-7 cm. Proporcje ciała zmieniają się powoli. U małego dziecka, a zwłaszcza pod koniec 3 roku życia zaczyna się zmniejszać obfita poprzednio podściółka tłuszczowa, dziecko staje się smuklejsze, a sylwetka jego wydłuża się.
W tym okresie życia charakterystyczne jest bogactwo różnych form rozwoju psychoruchowego. Występuje doskonalenie się rozwoju ruchów w zakresie rąk. Dzięki koordynacji wzrokowo-ruchowej (zestrojeniu ruchów) pojawia się precyzja ruchów wykonywanych palcami: dziecko ustawia klocki jeden na drugim i buduje w ten sposób coraz wyższe piramidy, umie wkładać kuleczki do butelki o stosunkowo wąskiej szyjce, uczy się odpinania i zapinania guzików. Także uczy się jeść i pić, posługiwać przedmiotami codziennego użytku, a więc kubkiem, łyżką, grzebieniem, szczoteczką, mydłem i ręcznikiem, a także wkładać buciki, koszulkę i czapeczkę (tab. 9.7).
[Ilustracja Tab. 9.7.jpg]
Dla małego dziecka zabawa staje się typową formą działalności i aktywności. Doskonalenie czynności ruchowych przejawia się tym, że ruchy stopniowo automatyzują się, tzn. że pewne czynności dziecko wykonuje bez kontroli wzroku. Mogą to być zabawy manipulacyjne, zabawy naśladowcze, których przykładem jest zabawa z lalką lub misiem. Dziecko uczy się karmić lalkę, wozić ją w wózeczku i przykrywać kołderką (tab. 9.7).
W 2 roku życia ustala się u dziecka postawa stojąca, jako postawa zasadnicza jego ciała, a chód staje się podstawowym sposobem przemieszczania ciała w przestrzeni. Na początku 3 roku życia dziecko umie już dobrze chodzić, a nawet dość dobrze biega. W 2 i 3 roku życia dziecko uczy się pokonywać przeszkody. Pod koniec 3 roku życia jeździ z łatwością na 3-kołowym rowerku.
Czynność układu nerwowego jest jeszcze chwiejna i nadal dojrzewa, co przejawia się zmianą usposobienia dziecka, które szybko reaguje płaczem, jak również śmiechem. Może także występować skłonność do pojawiania się bezsenności, krzyków, zrywania się w nocy i innych reakcji. Na początku 2 roku życia rozpoczyna się okres rozwoju mowy, który postępuje znacznie w ostatnim kwartale 2 roku życia. Na ogół rozumienie słów wyprzedza czynne posługiwanie się słowami. Dziecko w wieku 18 miesięcy naśladuje głosy zwierząt, rozumie zakaz, używa 10-20 słów.
W 3 roku życia mowa staje się coraz swobodniejsza, zwiększa się zasób słów. Dziecko buduje proste zdania, potrafi powtórzyć krótki wierszyk, zaczyna stawiać pytania. W okresie rozwoju mowy przy nadmiernie wzrastającej liczbie wrażeń, chęci wypowiadania się i używania coraz większej liczby słów może pojawiać się zacinanie lub jąkanie. Są to zaburzenia przemijające. Między 2 a 3 rokiem życia zaczynają kształtować się pewne cechy jego osobowości, pojawiają się reakcje sprzeciwu wobec otoczenia, wypowiada słowa „nie”, „nie chcę” lub też podkreśla gotowość do samodzielnego wykonywania różnych czynności, mówiąc „ja sam”, „ja sama”. Rozwój psychoruchowy w tym okresie życia przedstawiono w tabeli 9.7.
Wiek młodszego dziecka sprzyja występowaniu chorób na skutek kontaktów z dorosłymi oraz z innymi dziećmi z sąsiedztwa, zwłaszcza w trakcie zabawy lub też po włączeniu w grupy dziecięce, np. w żłobku, co jest powodem zapadania na ostre choroby zakaźne wieku dziecięcego (odra, ospa wietrzna, różyczka), jak również na inne choroby wirusowe i bakteryjne. Pod koniec 3 roku życia dziecko powinno już opanować świadome oddawanie moczu i kału pod wpływem systematycznego przyzwyczajania go do opanowania tych czynności.
Uzębienie mleczne ustala się w pełnym zakresie 20 zębów. W związku z tym zmienia się sposób żywienia dziecka, stopniowo odchodzi się od pokarmów papkowatych, a przechodzi się na pokarmy stałe.
Niepohamowana ciekawość i poznawanie wszystkiego, co znajduje się w otoczeniu, niesie wiele zagrożeń, do których najczęściej zalicza się: zatrucia związkami chemicznymi i lekami, oparzenia, urazy oraz nieszczęśliwe wypadki.

Indywidualne różnice w rozwoju niemowląt i małych dzieci

Dzieci różnią się nie tylko indywidualnymi cechami charakteru, temperamentu i wyglądu zewnętrznego, ale w różny sposób przebiega także ogólne tempo oraz rytm ich rozwoju. Tempo i rytm rozwoju informują o dynamice rozwoju dziecka na tle grupy rówieśniczej danej populacji. Tempo rozwoju dziecka może być niejednakowe w poszczególnych sferach rozwoju (np. w zakresie rozwoju fizycznego czy umysłowego), i wtedy mówimy o różnicach w rytmie rozwojowym. Dziecko może w zakresie jednych cech wykazywać rozwój przeciętny, a w zakresie innych opóźniony bądź przyspieszony, i wówczas mówimy o rozwoju nieharmonijnym, polegającym na częściowym przyspieszeniu, przy jednoczesnym częściowym opóźnieniu tempa rozwoju.
Tempo rozwoju oznacza różne przyrosty danej cechy (np. długości ciała), przypadające na określoną jednostkę czasu (np. w ciągu roku). Rytm (rytmiczność) rozwoju określa natomiast różne tempo rozwoju, jakie występuje w poszczególnych okresach rozwoju osobniczego. Zatem poziom rozwoju dziecka może być przeciętny, niższy lub wyższy. Gdy wahania są niewielkie, mówimy o indywidualnych różnicach poszczególnych dzieci, a gdy wahania są duże, mówimy o zaburzeniach tempa i rytmu procesu rozwojowego.
W zakresie rozwoju fizycznego, analizując cechy somatyczne (masę ciała, wzrost, obwód głowy), zwracamy uwagę na wartości przeciętne tych cech oraz na wartości mieszczące się w granicach szerokiej normy (zakres normy). W zakresie rozwoju psychomotorycznego nieduże indywidualne różnice w granicach 2-3 miesięcy również mieszczą się jeszcze w normie. Dotyczy to także rozwoju umysłowego.

Okres przedszkolny (4-6 rok życia)

Cechy charakterystyczne:
●  w zakresie rozwoju fizycznego przewaga przyrostu długości ciała nad przyrostem wagi,
●  w zakresie rozwoju psychoruchowego doskonalenie umiejętności ruchowych, funkcji poznawczych i czynności umysłowych,
●  osiągnięcie dojrzałości szkolnej.
W porównaniu z poprzednimi okresami rozwoju dziecko w wieku przedszkolnym wolniej przybiera na wadze – 2-3 kg rocznie, natomiast dość szybko rośnie – 5-7 cm rocznie. Sylwetka jego jest smukła, wraz z wiekiem zmniejsza się podskórna tkanka tłuszczowa.
Układ mięśniowy i kostny jest jeszcze słaby, mniej wydolny na wysiłki fizyczne, zwłaszcza dłużej trwające, wskutek czego dziecko jest niewytrzymałe na dalekie spacery. W tym okresie łatwo może wytworzyć się wadliwa postawa pod wpływem nierównomiernego rozkładu ruchu i spoczynku. Rozwój ruchowy cechuje doskonalenie i względna harmonijność oraz opanowanie takich czynności motorycznych, jak: chód, bieg, wspinanie się i pokonywanie różnych przeszkód; muszą to być jednak wysiłki krótkotrwałe.
Nadal aktywność dziecka przejawia się głównie w formie różnego rodzaju zabaw. Rozwija się szerszy zakres wrażeń i spostrzeżeń. Już 3-letnie dzieci rozróżniają podstawowe barwy widma: czerwoną, zieloną, niebieską, ale nieco później poprawnie je nazywają. Rozwija się wrażliwość słuchowa na dźwięki mowy ludzkiej, a także słuchu muzycznego, wysokości tonów, siły i barwy. W tym wieku dzieci interesują się muzyką, lubią jej słuchać i potrafią śpiewać proste piosenki. W okresie przedszkolnym dziecko stopniowo poszerza zasób słów i coraz sprawniej operuje regułami gramatyki, w wieku 6-7 lat posługuje się już swobodnie mową potoczną. Myślenie dziecka w wieku przedszkolnym jest podporządkowane zadaniom praktycznym i przejawia się w rozwiązywaniu problemów podczas zabaw i codziennych zajęć.
W tym okresie rozwoju dzieci osiągają dojrzałość szkolną; jest to osiągnięcie takiego rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie w pierwszej klasie szkoły podstawowej. W dużym stopniu jest to zależne od środowiska, w jakim dziecko się wychowuje.

Okres szkolny (7-16 rok życia)

Cechy charakterystyczne:
●  w zakresie rozwoju fizycznego wolniejsze tempo wzrastania, a powiększenie przyrostu masy ciała (pod koniec okresu nagły skok wzrostowy),
●  uzębienie stałe,
●  kształtowanie się charakteru i osobowości dziecka.
Ten okres charakteryzuje się względną stabilnością i wzrastającą harmonią rozwoju. Tempo wzrastania staje się wolniejsze, a zwiększa się masa ciała. Występuje intensywne dojrzewanie czynności narządów wewnętrznych i wzajemna między nimi integracja. Wrażliwość i czynność zmysłów osiągają swój pułap. Roczne przyrosty wysokości ciała wynoszą ok. 5 cm, a nawet mniej, a masy ciała 2,5-3,0 kg. Zanika smukłość sylwetki dziecięcej, grubieje kościec, zwiększa się muskulatura tułowia i kończyn dolnych, następuje przyrost tkanki tłuszczowej.
Stopniowo zmieniająca się sylwetka ciała wykazuje różnice zależne od płci: u chłopców rozwijają się szczególnie barki, a u dziewcząt biodra. Wzrasta unerwienie i siła mięśni, w związku z tym z każdym rokiem podnosi się poziom cech motorycznych. Dojrzałość czynności ruchowych dziecka 7-8-letniego osiąga blisko połowę ruchów dorosłego. Stają się one harmonijne, rytmiczne, płynne i elastyczne. Około 10 roku życia ruchy stają się jeszcze bardziej skoordynowane i precyzyjne, poprawia się gibkość i zwinność. W ocenie rozwoju w tym okresie należy uwzględnić dużą indywidualną zmienność procesów wzrastania i dojrzewania.
Dzieci w tym samym wieku mogą różnić się wzrostem, dojrzałością biologiczną i sprawnością fizyczną. Rozwój i wzrost u różnych dzieci ma różne tempo i rytm. Na początku tego okresu rozpoczyna się wyrzynanie zębów stałych, a pod koniec uzębienie jest już prawie pełne (z wyjątkiem tzw. zębów mądrości). Zaznacza się większa niż w poprzednich okresach odporność ustroju.
Zmieniają się zainteresowania dziecka i związane są głównie z nauką szkolną. Uwaga i pamięć kształtują się i rozwijają pod wpływem systematycznego nauczania szkolnego. Rozwój mowy, opanowywanie gramatycznej struktury języka odbywa się w ścisłym powiązaniu z nabywaniem umiejętności pisania i czytania. Rozwój wrażeń, spostrzeżeń, wyobraźni, myślenia i pamięci dokonuje się w procesie uczenia się i poznawania coraz to nowych dziedzin wiedzy, stają się one głębsze i trwalsze. Dziecko zwraca uwagę na opinię rodziców, nauczycieli i kolegów, pragnie zdobyć ich przyjaźń i szacunek.

Okres młodzieńczy

Trwa od uzyskania dojrzałości płciowej do całkowitego zakończenia procesów rozwojowych szkieletu i wzrostu ciała, a więc do ustalenia ostatecznej wysokości ciała. W tym okresie kształtują się typowo męskie lub kobiece rysy twarzy oraz ostateczne wymiary narządów wewnętrznych.

Okres dojrzewania płciowego (pokwitania)

Dojrzewanie jest szczególnym okresem rozwoju, a w końcowej jego fazie organizm osiąga dojrzałość biologiczną, czyli zdolność do rozrodu i utrzymania gatunku ludzkiego. Rozwój organizmu w okresie dojrzewania charakteryzuje się gwałtownie zachodzącymi zmianami cech morfologicznych oraz związanymi z nimi przeobrażeniami funkcjonalnymi.
Okres dojrzewania obejmuje wiele sfer rozwoju:
●  dojrzewanie fizyczne (zakończenie procesu wzrastania, zróżnicowania tkanek i układów, kształtowania sylwetki),
●  dojrzewanie biologiczne (dojrzałość narządów płciowych, zdolność do rozrodu),
●  dojrzewanie psychiczne (poczucie odpowiedzialności, rozwój osobowości),
●  dojrzewanie społeczne (zakończenie procesu przygotowania do zawodu, niezależność materialna).
Pokwitanie i dojrzewanie trwają łącznie ok. 5-7 lat: 3-4 lata przypada na pokwitanie, a 2-3 lata na dojrzewanie. Różnice w rozwoju w okresie dojrzewania chłopców i dziewcząt określane są dymorfizmem płciowym, a ich charakterystyczne cechy obrazuje tabela 9.8.
[Ilustracja Tab. 9.8.jpg]
W początkach okresu dojrzewania można dostrzec zakłócenia w harmonijnym wzrastaniu, wynikają one z niejednakowego tempa wzrastania i dojrzewania różnych układów, a nawet części ciała.
W tym okresie występuje okołopokwitaniowy skok wzrostowy, wyrażający się rocznymi przyrostami wysokości ciała 5-6 cm u dziewcząt w wieku 11,6-14,6 lat, a u chłopców w wieku 13,6-15,6 lat oraz masy ciała u obu płci ok. 5,0 kg rocznie.
Zmieniają się również proporcje ciała dotyczące w większym stopniu kończyn niż tułowia. Zwłaszcza u chłopców widoczne są długie ręce i dłonie, nogi i stopy, przy mniej zmieniających się rozmiarach tułowia, co powoduje niezgrabność ruchów. W tym okresie zaznacza się również zmniejszona sprawność fizyczna, mała wytrzymałość, niechęć do zajęć ruchowych, tendencja do chwilowych omdleń w pozycji stojącej wynikających ze wzmożonej pobudliwości naczynioruchowej. Narastają problemy wychowawcze i szkolne, a ustrój dziewcząt i chłopców jest bardzo wrażliwy na wpływy czynników zewnętrznych. Tempo dojrzewania płciowego charakteryzuje się tym, że dziewczęta dojrzewają szybciej, wyprzedzając chłopców o ok. 2 lata.
W okresie dojrzewania wzrasta czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego, do których należą: przysadka, gruczoł tarczowy (tarczyca), trzustka, nadnercza i gruczoły płciowe, jednocześnie zwiększa się stężenie wytwarzanych przez te gruczoły hormonów. W okresie dojrzewania zmienia się psychika młodzieży. Wpływ rodziny, początkowo duży, w miarę rozszerzania się kontaktów dziecka ze światem stopniowo maleje, następuje kryzys autorytetu rodziców. Następują także zmiany we wzajemnych stosunkach dziewcząt i chłopców. Wszystkie te zmiany wskazują na kształtowanie się nowej osobowości dorastającego chłopca i dziewczyny.
Problemy związane z dojrzewaniem seksualnym
Rozwój heteroseksualny (popęd płciowy do osobnika płci przeciwnej) wywołuje u młodzieży dorastającej wiele problemów, które można podzielić na kilka grup:
●  Problemy miłosne mogą przebiegać dość niepokojąco i stwarzać trudności nie tylko młodzieży, ale także rodzicom; koncentrują się głównie wokół ustalenia stosunków heteroseksualnych i dotyczą wyboru partnera. Pierwsze objawy to organizowanie spotkań, zachowania się na tych spotkaniach, próby zbliżenia zmysłowego, stosunków przedmałżeńskich, przygotowania do małżeństwa i inne zachowania. Problemy miłosne są zazwyczaj silnie powiązane z problemami moralnymi, ze swobodą obyczajowo-seksualną, często brakiem odpowiedzialności wobec partnera i niewłaściwym postępowaniem wobec innej płci.
●  Problemy z dojrzewaniem seksualnym dziewcząt w wieku 15-19 lat wiążą się z ich życiem seksualnym i ewentualną ciążą młodocianych. Częstość urodzeń dzieci nieślubnych w tej grupie wiekowej zależy od wielu czynników: od aktywności życia seksualnego, temperamentu młodocianych, czynników wychowawczych, religijnych, rasy i klimatu i wielu innych. Życie seksualne dziewcząt w tym okresie nie należy aktualnie do rzadkości, jakkolwiek dokładnych danych w tym względzie jest niewiele. Młodociane matki albo oddają dzieci do adopcji, albo same je wychowują, rzadziej dokonują aborcji. Macierzyństwo w tej grupie wieku obciążone jest większym ryzykiem powikłań położniczych i okołoporodowych, takich jak zatrucie ciążowe, krwotoki i zakażenia okołoporodowe, urodzenie się dziecka małego w stosunku do wieku ciążowego, a nawet urodzenie martwego płodu.
●  Życie płciowe młodzieży dorastającej jest tematem bardzo intymnym, w związku z tym trudnym dla otoczenia i rodzin. Na ogół rodzice nie mają wspólnego języka do rozmowy z dorastającymi dziećmi na tematy seksualne, a młodzież zostaje uświadomiona przez starsze koleżanki i kolegów, lub też przez zdobywanie wiadomości z innych źródeł. Również szkoła nie jest przygotowana do prowadzenia rozmów uświadamiających z młodzieżą o życiu seksualnym. Sprawą dyskusyjną jest problem antykoncepcji, od kiedy należy ją wprowadzać i w jakiej formie.
●  W tym okresie życia problemy postępowania społecznego ujawniają się od złej strony. Młodociani często nie potrafią się zachować odpowiednio w różnych sytuacjach społecznych, w kontaktach towarzyskich, koleżeńskich, brakuje im doświadczenia życiowego i dobrych przykładów do naśladowania.
●  W tym okresie mogą występować również problemy zachowania seksualnego, jak onanizm, homoseksualizm oraz marzenia erotyczne. Kontakty homoseksualne młodzieży częściej zdarzają się z osobami starszymi. Z młodzieżą, która ma problemy obyczajowe trzeba rozmawiać, dawać dobre rady, być wyrozumiałym, nie postępować gwałtownie i nie karać ostro. W rodzinie ważnym czynnikiem jest dobry przykład zachowania się i postępowania osób starszych, który młodzież może naśladować.

Trudności wychowawcze okresu dojrzewania

Okres dojrzewania może przebiegać w sposób burzliwy. Mogą występować trudności wychowawcze, zamachy samobójcze, uzależnienia lekowe i od alkoholu. Zamachy samobójcze częściej podejmują dziewczęta niż chłopcy. Niekiedy na podjęcie zamachu samobójczego wpływają złe wzorce społeczne. Bardzo często dziewczęta w celach samobójczych używają leków.
W sytuacji zwiększonych wymagań szkolnych trudności wychowawcze przejawiają się niechęcią do nauki, wagarami, odmową chodzenia do szkoły.
W okresie dojrzewania można zauważyć charakterystyczne dla tego okresu formy zachowania, takie jak: nadmiernie krytyczne spojrzenie na otoczenie, duża dociekliwość, niestałość emocjonalna, dążenie do uniezależnienia się i do określenia własnej tożsamości. Często towarzyszy temu postawa arogancji, uporu, braku kompromisu oraz poczucia szacunku dla starszych osób, aż do całkowitego odrzucenia norm i ocen określanych przez dorosłych. Nierzadko obserwuje się kłamstwa, ucieczki z domu, włóczęgostwo, kradzieże i wybryki chuligańskie. Przy czym na takie zachowanie wpływ ma często środowisko oraz warunki, w jakich wychowuje się młodociany.
Wymienione formy zachowania są przejawem nieprzystosowania społecznego, a pierwszym tego etapem może być konflikt ze szkołą i rodziną. Rodzina przez swoje oddziaływanie może zmniejszać te trudności, może jednak sama być ich źródłem. Postępowanie w każdym przypadku jaskrawo wyrażonych trudności wychowawczych powinno polegać na starannym przeanalizowaniu i ustaleniu przyczyny. Pomocny w tym jest zwykle psycholog i lekarz.

Problemy psychospołeczne okresu młodzieńczego

Problemy psychospołeczne okresu młodzieńczego, czyli adolescencji, powstają i rozwijają się równocześnie w trzech obszarach:
●  biologicznym – związanym z dojrzewaniem płciowym przebiegającym z różną jakością doznań zmysłowych,
●  psychologicznym – związanym z myśleniem abstrakcyjnym i przeciwstawianiem własnych poglądów osobom dorosłym, występowaniem konfliktów między młodzieżą a rodzicami i wielu innych,
●  społecznym, w którym opinie rówieśników uzyskują większe znaczenie niż opinie rodziców, a przynależność do grupy młodzieżowej służy wyraźniejszemu odcięciu się od świata dorosłych i świata rodziców.
Cały ten proces towarzyszący dojrzewaniu zmierza do ukształtowania dojrzałej tożsamości psychologicznej dorastającej młodzieży.
U wielu dorastających występują zaburzenia zachowania (postępowania), które charakteryzują się: labilnością nastroju, drażliwością, arogancją i bezpardonowością w słowach, co może stawać się przyczyną konfliktów z otoczeniem. Stopniowo dołączają się do tego trudności szkolne, gorsze wyniki w nauce, wagarowanie, niekiedy porzucenie szkoły oraz ucieczki z domu.

Młodzież uciekająca z domu

Ucieczka młodocianych z domu rodzinnego staje się zjawiskiem coraz częstszym. O ucieczce mówimy wówczas, kiedy młodzież poniżej 18 roku życia wychodzi z domu na jedną noc lub kilka dni, a nawet dłużej, nie powiadamiając o tym rodziców. Przykładem tego są komunikaty telewizyjne w specjalnych programach poświęconym zaginionym osobom. Bywają wielokrotni lub stali uciekinierzy, a przyczyn tego zjawiska należy upatrywać nie tylko w zachowaniu młodzieży dorastającej, ale także w czynnikach środowiskowych, jak: brak stabilności w rodzinie, brak więzi i przyjaźni między rodzicami a dziećmi, rozkład rodziny, ubóstwo materialne, alkoholizm w rodzinie, przemoc fizyczna i wykorzystywanie seksualne, ale również problemy osobowościowe młodej osoby, jak psychopatyczne cechy charakteru, nierzadko niepowodzenia szkolne. Miejscem schronienia dla młodzieży uciekającej z domu stają się czasami sekty religijne, w których charaktery młodych ludzi są często wypaczane.
Dzieci w patologicznych rodzinach są narażone na niestabilność więzi uczuciowej z rodzicami, których impulsywność i labilność afektywna nie pozwala na zbudowanie pogłębionego kontaktu z dzieckiem opartego na dobrym rozeznaniu jego potrzeb. To samo dotyczy norm i środków wychowawczych. Dlatego niektóre zaburzone zachowania u dzieci i młodzieży można odczytywać jako rozpaczliwy wyraz ich zaniedbanych potrzeb.
Sposoby pomocy dla uciekających z domu powinny mieć szeroki zakres i obejmować pomoc społeczną, psychiatryczną, rodziny zastępcze, pomoc medyczną, a przede wszystkim pomoc psychologiczną.

Narkomania w okresie dojrzewania

Młodzi ludzie często poszukują przyjaznego dla siebie środowiska, trafiają do grup młodzieżowych sprzyjających narkomanii, w których nadużywa się substancji odurzających. Środkami odurzającymi mogą być różnego rodzaju leki, narkotyki, np. kokaina, heroina, marihuana, różne środki halucynogenne, a także opary substancji lotnych, jak różnego rodzaju kleje, których opary są wdychiwane przez młodzież, a nawet przez młodsze dzieci.
Poważny problem wśród młodzieży dorastającej stanowi brak zachowań prozdrowotnych. Należy tu wymienić przede wszystkim palenie papierosów. Jest rzeczą potwierdzoną, że palenie papierosów ma szkodliwy wpływ na układ krążenia i jest przyczyną procesów nowotworowych w układzie oddechowym. Nadużywanie alkoholu przez młodzież nie należy do rzadkości. Wcale niemały procent starszych dzieci szkół podstawowych oraz uczniów szkół średnich pije alkohol, co często kończy się przyjęciem chłopca czy dziewczyny na oddział szpitalny. Tego typu zdarzenia obecnie są częstsze.

Doc. dr hab. med. Czesław Szmigiel

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Ilustracje

Rozwój ruchów
Rozwój ruchów
rys. Archiwum Ilustracji PZWL © Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Rozwój motoryczny dziecka
Rozwój motoryczny dziecka
rys. Archiwum Ilustracji PZWL © Wydawnictwo Lekarskie PZWL

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować

Spis tematów

Okresy życia płodowego (wewnątrzmacicznego)Okresy życia po urodzeniuOkres noworodkowy (1-28 dni)Okres niemowlęcy (2-12 miesiąc życia)Rozwój psychoruchowy w pierwszych 12 miesiącach życiaOkres poniemowlęcy, czyli małego dziecka (1-3 rok życia)Indywidualne różnice w rozwoju niemowląt i małych dzieciOkres przedszkolny (4-6 rok życia)Okres szkolny (7-16 rok życia)Okres młodzieńczyOkres dojrzewania płciowego (pokwitania)Trudności wychowawcze okresu dojrzewaniaProblemy psychospołeczne okresu młodzieńczegoMłodzież uciekająca z domuNarkomania w okresie dojrzewaniaŹródło Ilustracje