Gruźlica popierwotna

Gruźlica popierwotna jest gruźliczym stanem chorobowym, występującym w kilka miesięcy bądź wiele lat po przebyciu pierwotnego zakażenia gruźliczego. Zwykle jest skutkiem powtórnego nadkażenia organizmu z zewnątrz, ale także bardzo często wyrazem nadkażenia z własnego, otorbionego bądź uwapnionego kiedyś, aktualnie zaktywizowanego ogniska pierwotnego. Lokalizacja może być skutkiem rodzaju drogi szerzenia się zakażenia i jego rozsiewu drogami oskrzelowymi, naczyniami chłonnymi, drogą krwi lub bezpośredniego kontaktu.
Gruźlica popierwotna powstaje zazwyczaj na skutek utraty pierwotnie nabytej odporności bądź znacznego osłabienia sił ogólnobiologicznych i odpornościowych organizmu, niehigienicznego trybu życia, przewlekłego niedożywienia, alkoholizmu, przebycia różnorakich chorób wyniszczających lub przewlekłego przeciążenia pracą w niekorzystnych warunkach. Obejmuje wszystkie postacie gruźlicy, które nie są związane bezpośrednio z pierwotnym zakażeniem. Osoby takie wykazują dodatnią reakcję alergiczną na tuberkulinę. Charakter powstających zmian i ich przebieg mogą być zróżnicowane.

Gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych

Gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych może być rozpatrywane jako lokalizacja pierwotnej zmiany gruźliczej, a także jako rozwój gruźlicy popierwotnej. Prątki gruźlicze, które wniknęły do węzłów chłonnych w warunkach zmniejszonej odporności organizmu, wyzwalają opisany cykl przemian w określonej grupie węzłów chłonnych.
Skutkiem gruźliczych zmian w węzłach chłonnych, np. szyi, karku, jest ich stopniowe powiększanie się, rozmiękanie, pękanie i przebijanie się przez skórę na zewnątrz serowato-ropnej treści martwiczej, zawierającej liczne (mikroskopowo widoczne) prątki. Po opróżnieniu się z płynnej treści martwiczej węzeł taki ulega pomniejszeniu, a ściana jego jakby zapadnięciu. W miejscu przetoki tworzy się na skórze gwiazdkowata blizna. Poprzez kontakt ulegają zazwyczaj zakażeniu prątkami gruźlicy inne węzły chłonne, w których w ten sam sposób rozpoczyna się opisany cykl od początku. Tego typu proces może toczyć się przez wiele miesięcy, a nawet lat; w przeszłości był określany mianem „skrofułów”. Gruźlica węzłów chłonnych dzięki istnieniu wielu skutecznych leków przeciwgruźliczych jest stosunkowo rzadka.
Leczenie. W przypadku gruźlicy jest swoiste. Podaje się ściśle ustalone leki hamujące wybiórczo namnażanie się prątków gruźlicy, według ustalonego, powszechnie przyjętego schematu, długotrwale.

Popierwotna gruźlica płuc

Popierwotna gruźlica przewlekła płuc jest najczęściej spotykaną postacią gruźlicy płuc w naszych warunkach. Charakter, lokalizacja i intensywność objawów mogą być różne. Najczęściej jest ona skutkiem zakażenia kropelkowego. Mogą to być pojedyncze lub mnogie ogniska, zlokalizowane przeważnie w okolicy szczytowo-podszczytowej jednego lub obu płuc.
Objawy. Poza pokasływaniem, stanami podgorączkowymi, potami (zwłaszcza nad ranem), postępującym osłabieniem, a niekiedy także i odpluwaniem miernie obfitej plwociny (niekiedy z domieszką treści krwistej lub ropnej) chorzy mogą nie odczuwać innych dolegliwości.
Powstałe zmiany mogą przez zupełne późniejsze „wessanie” się lub zwłóknienie i uwapnienie prowadzić do całkowitego wyleczenia. Niekiedy może dojść do powstania martwicy serowatej w obrębie nacieku i do wytworzenia się zmian dających obraz gruźlicy jamistej. Innym razem zmiany naciekowe i serowate mogą się szerzyć rozlegle, dając obraz gruźliczego, serowatego zapalenia płuc. Zmianom swoistym w płucach towarzyszą niekiedy zmiany w sąsiadujących węzłach chłonnych, dając obraz gruźlicy płucno-węzłowej.
Chorzy ze zmianami serowatymi i jamistymi stanowią zazwyczaj epidemiologiczne źródła zakażenia gruźlicą nie tylko dla współdomowników.
Rozpoznanie, ocena rodzaju i stopnia zaawansowania stwierdzonych zmian oraz epidemiologicznego zagrożenia wymagają zarówno badania lekarskiego, radiologicznego, jak również badań bakteriologicznych plwociny.

Gruźlica prosówkowa

Gruźlica prosówkowa jest przykładem podostrego bądź ostrego uogólnienia zakażenia gruźliczego w organizmie wskutek rozsiewu prątków gruźlicy drogą krwi.
Występuje ona wtedy, gdy prątki gruźlicy (z jakiegoś ogniska pierwotnego bądź zazwyczaj popierwotnego) przedostaną się do krwi i w ten sposób wysieją się przede wszystkim w płucach, oponach mózgu lub innych narządach wewnętrznych lub kościach.
W poszczególnych narządach powstają drobne ogniska gruźlicze i liczne gruzełki wielkości ziarna prosa. Stąd też pochodzi nazwa gruźlica prosówkowa. Skutkiem takiego wysiewu, np. do płuc, jest:
●  septyczny, bardzo ciężki stan ogólny chorego,
●  duszność,
●  sinica,
●  kaszel,
●  przyspieszony i spłycony oddech,
●  apatia, pomroczność itd.
Leczenie. Konieczne jest intensywne, szpitalne leczenie specjalistyczne.
W przeszłości krwiopochodna gruźlica prosówkowa była dość częsta i kończyła się zazwyczaj śmiertelnie. Ostatnio spotyka się ją znacznie rzadziej, a wyniki leczenia są też wyraźnie lepsze.
Rzadko krwiopochodny rozsiew ma charakter skryty, przewlekły, nieomal bezobjawowy.

Gruźlica układu moczowego

Gruźlica układu moczowego rozwija się zwykle skrycie, bez uchwytnych specyficznych objawów początkowych oraz bez uchwytnych wrót wtargnięcia i pochodzenia zarazka.
Źródłem zakażenia jest najczęściej krwiopochodny wysiew prątków gruźliczych, który zapoczątkowuje proces gruźliczy najpierw najczęściej w jednej nerce, potem w obu.

Gruźlica nerek

Objawy. Pierwszymi, nie sugerującymi jeszcze gruźlicy nerek objawami mogą być nawracające stany podgorączkowe bądź gorączkowe oraz ogólne osłabienie, początkowo bez żadnych objawów ze strony układu moczowego. Z czasem mogą dołączać się objawy sugerujące zapalenie cewki moczowej i pęcherza (częste, bolesne i w skąpych ilościach oddawanie moczu) bądź niespodziewany krwiomocz, poprzedzony niekiedy pobolewaniami lub bólami w okolicy lędźwiowej.
Rozpoznanie. Podejrzenie gruźlicy w układzie moczowym i konieczność badań w tym kierunku (zwykłe i specjalistyczne badanie bakteriologiczne moczu wraz z hodowlą i próbą biologiczną) nasuwają uporczywie nawracające (nie znajdujące innego uzasadnienia) objawy nieżytu pęcherza moczowego z okresowym krwiomoczem lub białkomoczem. Ostateczne ustalenie tego typu klinicznego rozpoznania wymaga dalszych specjalistycznych badań diagnostycznych.
Przebieg morfologicznych zmian gruźliczych w nerce jest podobny do opisanego w pierwotnym ognisku płucnym. Po wytworzeniu się martwicy serowatej w ognisku nacieku może ona przedostać się do dróg moczowych i wraz z moczem na zewnątrz. Stąd też mocz i naczynia, do których go chory oddaje, mogą być epidemiologicznym źródłem następowego zakażenia innych osób prątkami gruźlicy. Wcześnie rozpoznaną gruźlicę nerki (nerek) można dość skutecznie leczyć.
Leczenie: długotrwałe, wymaga regularności i systematyczności zarówno pod względem kontroli, jak i zażywania leków. W bardziej zaawansowanych stanach, przy dużym zniszczeniu miąższu nerki, zwłaszcza gdy omawiany proces dotyczy tylko jednej nerki, wskazane jest leczenie operacyjne.

Gruźlica pęcherza moczowego

Zazwyczaj jest procesem wtórnym, zstępującym drogami moczowymi z nerki. Przy długotrwałym wydalaniu prątków z moczem osadzają się one w końcu w błonie śluzowej pęcherza, zapoczątkowując tam swoisty proces gruźliczy. Lokalizuje się on zwykle w pobliżu ujść moczowodów.
Objawy i skargi przypominają zazwyczaj nawracające, uporczywe zapalenie pęcherza.
Rozpoznanie. Wymaga badań specjalistycznych, zarówno lekarskich, jak i laboratoryjno-bakteriologicznych.
Leczenie: swoiste, przeciwgruźlicze, powinno być długotrwałe, systematyczne i skojarzone (tzn. 2-3 leki przeciwgruźlicze jednocześnie).

Gruźlica układu trawiennego

Gruźlica układu trawiennego jest najczęściej skutkiem zakażenia drogą pokarmową, np. przez połykanie przez chorego prątkującego jego własnej śliny, przez wspólne używanie z prątkującym chorym nakryć i naczyń stołowych lub konsumpcję mleka, albo jego przetworów, zakażonych prątkami gruźlicy typu bydlęcego. Może również być skutkiem wysiewu krwiopochodnego prątków.
Najczęściej usadawia się w jelicie grubym lub końcowym odcinku jelita cienkiego w postaci guzowatego nacieku zapalnego lub wrzodziejącego zapalenia jelit.
Objawy. Występują uporczywe dolegliwości w postaci wyniszczających długotrwałych biegunek, którym towarzyszą silne, przewlekłe, zazwyczaj zmienne w nasileniu bóle brzucha (wzdęcia), stany podgorączkowe, ogólne osłabienie i niedokrwistość.
Dłużej trwający proces chorobowy powoduje też zmiany w najbliższych węzłach chłonnych, doprowadzając niekiedy do ich guzowatego powiększenia i wtórnych zmian serowato-martwiczych.
Zmiany naciekowo-guzowate mogą powodować objawy niedrożności jelit oraz wyzwalać gruźlicze zapalenie otrzewnej.
Rozpoznanie. Ustalenie właściwego rozpoznania jest bardzo trudne, możliwe tylko w szpitalu.
Rozpoznanie tych stanów jest możliwe na podstawie całokształtu danych, a przede wszystkim badania histopatologicznego i bakteriologicznego wycinków lub materiału bioptycznego tych narządów.
Leczenie. Jest długotrwałe, specjalistyczne, swoiste (skojarzone), uwzględniające także pełnowartościowe wysokobiałkowe żywienie dla uzupełnienia niedoborów pokarmowych.
Niepełne wykorzystanie pokarmów jest następstwem długotrwałych biegunek. W przypadkach powikłanych (np. krwotoki, przedziurawienie jelit lub objawy niedrożności) może okazać się niezbędna interwencja chirurgiczna.
Rokowanie. Wskutek wcześniejszego wykrywania oraz wprowadzenia do terapii nowych leków wyraźnie się poprawiło.
W przypadku krwiopochodnego rozsiewu prątków gruźliczych, przy zmniejszonej odporności organizmu, mogą one osiedlić się w innych częściach układu trawiennego, w tym także w wątrobie lub trzustce.

Gruźlica kości i stawów

Istotą jest zakażenie prątkami gruźlicy i zmiany zapalno-martwiczo-serowate w kośćcu.
Prątki gruźlicy mogą usadawiać się w każdej części układu kostno-stawowego, najczęściej jednak lokalizują się w kręgach kręgosłupa i przystawowych częściach kości długich. W początkowym okresie proces jest niecharakterystyczny. Choroba może rozwijać się niepostrzeżenie i bezobjawowo. Stopniowo pojawia się ból kości.
Wraz z postępem procesu chorobowego ból nasila się, pojawia się obrzęk w określonej części układu kostnego, a nawet spontaniczne (tzn. bez urazu lub obciążenia) złamania. Jeżeli zmiany gruźlicze dotyczą trzonów kręgów kręgosłupa, to mogą one objawiać się jako różnorakie zespoły korzeniowe (np. nerwoból międzyżebrowy, lędźwiowy, czyli lumbago, rwa kulszowa). W wyniku złamania klinowatego trzonów kręgów może wytworzyć się tzw. garb gruźliczy.
Badanie radiologiczne danej okolicy wykazuje mniej lub bardziej rozległy naciek, zniszczenie tkanki kostnej, ubytki jej struktury w jednych miejscach, a intensywniejsze zwapnienia w innych, złamania itd. Gruźlicze zapalenie stawów dotyczy zazwyczaj pojedynczego stawu, np. stawu kolanowego. Jest ono bardzo często następstwem przeniknięcia swoistego procesu zapalnego do tkanek miękkich stawu. Towarzyszą mu zwykle: wysięk do jamy stawowej, zmiana obrysów stawu (obrzęk) i czasem zaczerwienienie skóry. Niekiedy wcześniej zadany uraz w dany staw może stanowić czynnik predysponujący do rozwoju gruźliczego zapalenia stawu.
Rozpoznanie. Podobnie jak w wielu innych postaciach gruźlicy ustala się je na podstawie badania bakteriologicznego płynu wysiękowego stawu oraz histopatologicznego badania wycinka bądź bioptatu (aspiracja treści igłą) z miejsca zmiany.
Leczenie: farmakologiczne (swoiste), klimatyczno-uzdrowiskowe, a niekiedy także i ortopedyczne – długotrwałe i systematyczne – rokuje obecnie powodzenie.
W Polsce mamy obecnie dwa wysoce specjalistyczne ośrodki leczenia gruźlicy kostno-stawowej (Otwock i Czerwona Góra k. Kielc).
Rokowanie. W przypadkach wcześnie wykrytych raczej pomyślne.

Gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu

Istotą tej postaci jest lokalizacja i rozwój procesu gruźliczego w ośrodkowym układzie nerwowym, najczęściej w oponach mózgowo-rdzeniowych.
Oprócz gruźlicy prosówkowej płuc jest to jedna z najcięższych i najbardziej niebezpiecznych dla życia postaci klinicznych gruźlicy. Zazwyczaj na skutek krwiopochodnego rozsiewu prątków. Gruzełki gruźlicze tworzą się w oponach i tkance mózgu. Początkowo proces może rozwijać się niepostrzeżenie, powoli, z niewielkimi stanami podgorączkowymi.
Częściej jednak choroba rozwija się gwałtownie wśród uporczywych bólów głowy, wymiotów, szybko pogarszającego się stanu ogólnego, pomroczności, aż do głębokiej utraty przytomności włącznie.
Rozpoznanie. Jest możliwe wyłącznie w szpitalu po obserwacji klinicznej oraz po badaniu biochemicznym, cytologicznym i bakteriologicznym płynu mózgowo-rdzeniowego.
Leczenie: swoiste, przeciwgruźlicze, długotrwałe, wielomiesięczne.
Wyniki leczenia zależne są od nasilenia zmian gruźliczych oraz stopnia zaawansowania danego procesu chorobowego. Nie należy więc zwlekać z poradą lekarską, badaniem specjalistycznym, przede wszystkim wówczas, gdy w rodzinach chorych na gruźlicę wystąpią u kogoś stany podgorączkowe, uporczywe bóle głowy, nudności, ociężałość, senność, apatia itp.
Wczesne podjęcie właściwego leczenia rokuje praktycznie pełne wyleczenie bez pozostawienia śladów przebycia choroby. Później podjęte leczenie może nie zapobiec trwałym zmianom w mózgu bądź w oponach.
Chorzy po przebytym gruźliczym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych mogą więc cierpieć później na pobolewania lub silniejsze bóle głowy, mieć niedowłady, porażenia, cechować się gorszym rozwojem umysłowym, mieć przytępiony słuch, pogorszenie wzroku, padaczkę itp.

Inne postacie gruźlicy

Gruźlica, zwłaszcza krwiopochodna (tzn. po rozsiewie drogą krwi), może praktycznie zlokalizować się w każdym miejscu lub narządzie, dając wśród objawów mniej lub bardziej ostre (częściej przewlekłe) upośledzenie sprawności któregoś narządu.
Stąd też możemy spotykać gruźlicę skóry, spojówek, gardła, krtani, otrzewnej, jajników itd.
Dlatego też przewlekająca się choroba danego narządu i nieskuteczność leczenia tradycyjnego stwarzają zazwyczaj przesłanki do podejrzeń, mimo prawidłowości badań diagnostycznych. Niekiedy podejmuje się swoiste leczenie intuicyjnie.
Rozpoznanie. Ustalenie właściwego rozpoznania jest podstawą do rozpoczęcia leczenia specyficznego, które wprawdzie musi być długotrwałe, ale jednak rokuje pomyślne zakończenie i wyleczenie.

Prof. dr hab. med. Kazimierz Janicki

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować