Co to znaczy być zdrowym?

Pojęcie zdrowia charakteryzuje się różnorodnością definicji. Od połowy lat 80. XX w. pojawia się ono systematycznie w publikacjach naukowych i oficjalnych dokumentach oraz rozporządzeniach WHO.

 

Z pewnością jest wyrazem poszukiwania przez medycynę nowych dróg wiodących do poprawy zdrowotności społeczeństwa, a zarazem symptomem przemian, przechodzenia od „ery medycznej” do „postmedycznej”, której głównym założeniem jest wyłącznie przeniesienie ciężaru gatunkowego walki o zdrowie z instytucji medycznych na instytucje życia społecznego i indywidualne zachowanie jednostek.

 

Medycyna stoi obecnie przed dylematem, gdyż z jednej strony chciałaby utrzymać wiodącą pozycję w ochronie zdrowia, a z drugiej musi poszerzyć pole widzenia i rozumienia zdrowia.

 

Jest to problem, bowiem przez wiele lat budowano model biomedycznego rozumienia świata, człowieka i zdrowia.

 

Dyskusja nad zakresem pojęciowym zdrowia i choroby, zarówno jako nowej tworzącej się wiedzy, jak i sfery praktycznych działań, pozostaje otwarta.

 

W literaturze medycznej, psychologicznej i socjologicznej proponowane są różne stanowiska wobec tego problemu, nie zawsze trafne i wyjaśniające istotę oraz znaczenie pojęcia zdrowie.

 

Rozwój medycyny w ostatnim dwudziestoleciu to głównie nowe możliwości diagnostyczne i terapeutyczne. Wiele uwagi poświęcono również takim zagadnieniom, jak edukacja zdrowotna, promocja zdrowia, zdrowie publiczne.

 

Coraz więcej autorów opowiada się za taką koncepcją pojęcia zdrowia, która obejmowałaby zdrowie w sposób całościowy i komplementarny, czyli za tworzeniem zwięzłych definicji oddających nie tylko istotę zagadnienia, ale także szerszy kontekst jego znaczenia.

 

W kulturze europejskiej jednym z pierwszych, który upo-rządkował całokształt poglądów na zdrowie, był Hipokrates, „ojciec medycyny europejskiej”.

 

W myśl jego poglądów dobre samopoczucie – zdrowie, złe – choroba zależy od równowagi między tym, co nas otacza, a nami. Zewnętrzna równowaga między człowiekiem a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi wewnętrznej.

 

Ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa jako kategorii „dobrego i złego samopoczucia” dopuszcza wiele subiektywizmu, który zawęża pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia. Obiektywność pojawiła się dopiero w sformułowaniu zależności zdrowia od równowagi między człowiekiem a otoczeniem.

 

W relacjach między człowiekiem a otoczeniem można obserwować zdrowie jakby z zewnątrz – jego oznaki, cechy i efekty możliwe oraz poddawane ocenie innych ludzi.

 

To właśnie człowiek stanowi kryterium obiektywności w ocenie i formułowaniu potencjału zdrowia swojego i innych, bowiem przed innymi ludźmi manifestowane są zachowania wskazujące na posiadanie zdrowia lub jego brak.

 

Zdrowie w ogólnym ujęciu holistycznym to „kompletny, fizyczny, psychiczny i spo-łeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub kalectwa”.

 

Jest to definicja zawarta w programie WHO, stanowiąca wersję otwartą, co oznacza, że choroba nie jest pojęciem statycznym, ustalonym raz na zawsze, ale wyraża aktualny stan wiedzy medycznej w zakresie zjawisk odzwierciedlających procesy patologiczne, zachodzące w organizmie człowieka.

 

Wartość życia zostaje tu wyraźnie wzbogacona, ponieważ zdrowie oznacza zdolność do prowadzenia życia sensownego i twórczego (productive), satysfakcjonującego danego człowieka.

 

Choroba natomiast występuje wtedy, gdy istnieje brak zdolności przywracania równowagi i integracji biopsychospołecznej organizmu.

 

Model holistyczny koncentruje się na zdrowiu, wskazując, że ma ono ważne znaczenie w życiu człowieka. Choroba w tym modelu pojawia się wówczas, gdy istnieje zaburzony stan dynamicznej równowagi w relacji między człowiekiem a otoczeniem.

 

Momentem przełomowym w postrzeganiu zdrowia było wejście na obszary medycyny, obok nauk społecznych, ekologii.

 

Rozwinięciem złożonych relacji człowiek–otoczenie na podstawie holistycznego rozumienia zdrowia stał się model społeczno-ekologiczny zdrowia nazywany paradygmatem socjoekologicznym.

 

Paradygmat ten rozwija się na założeniach holizmu i koncentruje nie tylko na całościowym traktowaniu człowieka, ale też podkreśla znaczenie relacji jednostki ze wszystkimi żywymi organizmami w organizacjach życia społecznego oraz integracji społeczności ze światem natury.

 

W latach 80. XX w. Hancock i Perkins opracowali mandalę zdrowia, czyli model ekosystemu człowieka, który odnosi się do paradygmatu socjoekologicznego.

 

Mandala zdrowia przedstawia wielopłaszczyznowe podejście do zdrowia, które zostało zobrazowane graficznie w postaci kręgów otaczających jednostkę, symbolizujących determinanty zdrowia.

 

Centralne miejsce w mandali zdrowia zajmuje człowiek w swojej biologicznej (ciało), emocjonalnej (duch) i intelektualnej (rozum) jedności w interakcji z otaczającą go biosferą i czynnikami środowiskowymi, społecznymi i kulturowymi.

 

Model ten opracowano w Departamencie Zdrowia Publicznego w Toronto, w Kanadzie, w 1974 r. Obrazuje on ekosystem człowieka, w którym figura koła symbolizuje wszechświat.

 

Człowiek, znajdujący się w centrum, składa się z ciała, umysłu i ducha; ulega wpływowi nad- i podsystemów. Jest członkiem rodziny, w której kształtowane są główne wartości dotyczące zdrowia, postaw i zachowania.

 

Czynniki warunkujące zdrowie, uwzględniające przykładowe zachowania i postawy jednostki w tym modelu, to:

– czynniki biologiczne (informacja biologiczna, predyspozycje wrodzone, cechy systemu immunologicznego, ocena biochemiczna, fizjologiczna, anatomiczna jednostki, rodziny),

– zachowania indywidualne (zwyczaje dietetyczne, palenie tytoniu, picie alkoholu, styl prowadzenia pojazdów, używanie pasów bezpieczeństwa, ogólna skłonność do ryzyka, podejmowanie działań zapobiegawczych),

– środowisko fizyczne (warunki mieszkaniowe, cechy środowiska pracy, cechy bliższego i dalszego środowiska człowieka),

– środowisko psychospołeczne (status społeczny, status ekonomiczny, podatność na siły konformizujące, podatność na informację zewnętrzną, w tym reklamę, dojrzałość grup wsparcia społecznego),

– styl życia (odróżniany jest od zachowań indywidualnych; zachowania są elementami stylu życia, pozostają pod wpły-wem oraz są modyfikowane i ograniczone przez środowisko psychospołeczne, włączając w to rodzinę, społeczność i wartość kultury; styl życia jest wąskim wyborem spośród szerokiego zakresu możliwości),

– system opieki zdrowotnej (jest tylko jednym z czynników kształtujących zdrowie: system ten prawie wyłącznie odnosi się do czynników biologicznych i zachowań indywidualnych, wydaje się mniej ważnym czynnikiem warunkującym zdrowie w porównaniu z innymi elementami modelu),

– praca (lub jej brak; jest ważną determinantą zdrowia fizycznego i psychicznego; składają się na nią funkcje pełnione w pracy, stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy),

społeczności (każda społeczność przez swoje własne systemy, wartości, standardy, systemy wsparcia i sieć współ-pra-cy ma decydujący wpływ na zdrowie),

– środowisko przekształcone przez człowieka (rozumiane ja-ko narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia poprzez stosowanie nowoczesnych technologii hodowli roślin i zwierząt; wzrost stopnia zanieczyszczenia fizycznego, chemicznego i biologicznego powietrza, wody, gleby i żywności, postępujący proces degradacji środowiska życia człowieka).

Innowacją tego systemu jest zwrócenie uwagi na styl życia i środowisko jako istotne czynniki warunkujące zdrowie.

 

Model ten opiera się na zrozumieniu ekologii człowieka w interakcji ze środowiskiem i wytworami kultury człowieka. Zdrowie jest rozumiane kompleksowo, a więc obejmuje wymiar ciała, umysłu i ducha.

 

Model socjoekologiczny zdrowia nawiązuje również do koncepcji pól zdrowia Lalonde’a, w której czynnikami warunkującymi zdrowie jednostki są:

– styl życia i indywidualne zachowania jednostki (około 50%),

– środowisko – czynniki środowiskowe (20–25%),

– czynniki biologiczne – wszystkie cechy biologiczne, genetyczne, wiek, płeć (15–20%),

organizacja opieki medycznej – jakość opieki, zasoby ludzkie (10–15%).

 

Socjoekologiczna koncepcja zdrowia koncentruje się na życiu codziennym całej populacji, a nie tylko na ludziach znajdujących się w sytuacji zagrożenia choroby; dostarcza i będzie dostarczać ciągłych informacji na temat zdrowia w kontekście życia codziennego (everyday life), jest nastawiona na działanie w obszarze czynników determinujących zdrowie, wymaga pełnej współpracy różnych sektorów zarządzania – od szczebla centralnego po szczeble lokalne.

 

Szczególnie kieruje się ku efektywnemu i konkretnemu udziałowi społeczeństwa w definiowaniu problemów zdrowia.

 

Paradygmat holistyczny oraz socjoekologiczny podkreślają znacząca rolę podmiotu w osiąganiu, utrzymaniu i ochronie zdrowia.

 

Następuje tutaj przesunięcie odpowiedzialności za zdrowie jednostki z profesjonalnej na indywidualną.

 

Zgodnie z koncepcją powyższych paradygmatów uznano wieloczynnikowy model zdrowia, który stwarza nowe możliwości do wielowymiarowego postrzegania determinantów poznawczo-społecznych i ekologicznych rzutujących na zachowanie równowagi biopsychospołecznej człowieka decydującej o utrzymaniu zdrowia.

 

Brak utrzymania takiej równowagi jest przyczyną rozwoju choroby.

 

Zgodnie z założeniami paradygmatu socjoekologicznego podstawową formą opieki zdrowotnej jest samoopieka, natomiast profesjonalne systemy opieki zdrowotnej powinny wspierać jednostkę w utrzymaniu i poprawie stanu zdrowia.