Choroby gruczołów płciowych

Gruczoły płciowe (jądra i jajniki), zwane inaczej gonadami, w życiu płodowym rozwijają się ze wspólnego zawiązka, później różnicują się znacznie, zarówno pod względem budowy komórkowej, jak i zadań fizjologicznych w czynności rozrodczej oraz wewnątrzwydzielniczej. Zarówno jądra, jak i jajniki są gruczołami parzystymi. Niżej omówiono najczęstsze stany chorobowe warunkowane zaburzeniem ich czynności hormonalnych.

Zaburzenia czynności wewnątrzwydzielniczej jąder

Komórki śródmiąższowe jąder wytwarzają hormon płciowy męski, zwany testosteronem. Stanowią tym samym właściwy, dokrewny, męski gruczoł płciowy.
Testosteron jest hormonem warunkującym rozwój wtórnych, męskich cech płciowych, tj. najądrzy, nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych, prącia, ogólnej męskiej budowy ciała, męskiego typu owłosienia, stanu psychicznego, odpowiedniego głosu i popędu płciowego. Jest niezbędny dla prawidłowej czynności męskich narządów płciowych i całego organizmu. Wpływa również na przemianę materii, pobudzając syntezę białek w organizmie.

Niewydolność hormonalna jąder

Jeżeli punktem wyjścia i umiejscowienia zaburzeń są jądra, to mówimy o hipogonadyzmie męskim pierwotnym, a jeżeli zmiany i niedoczynność hormonalna jąder są wtórnym objawem zaburzeń regulacyjnych, np. podwzgórza, mózgu lub przysadki, to taki hipogonadyzm nazywamy wtórnym.
Niewydolność hormonalną jąder, warunkującą m.in. hipogonadyzm, mogą powodować różne czynniki, np.:
●  brak lub niedorozwój jąder (jądra),
●  urazy mechaniczne,
●  promienie Roentgena,
●  choroby zakaźne ostre (odra, rzeżączka, nagminne zapalenie przyusznic, czyli świnka) i przewlekłe (gruźlica, kiła, cukrzyca),
●  przewlekłe zatrucia (alkoholizm),
●  stany niedożywienia,
●  wnętrostwo,
●  nowotwory.
Dzięki temu, że jądra są gruczołem parzystym, uszkodzenie, a nawet usunięcie jednego jądra (przy drugim zdrowym), nie wywołuje wyraźniejszych zaburzeń w organizmie. Pozostałe bowiem jądro zazwyczaj przerasta wyrównawczo i zastępuje jądro zniszczone lub usunięte.

Eunuchoidyzm

Zespół objawów spowodowany niedorozwojem lub niedoczynnością jąder jest nazywany eunuchoidyzmem.
Obserwujemy wówczas:
●  niedorozwój narządów płciowych,
●  owłosienie i wygląd skóry typu kobiecego,
●  nadmiernie wysoki wzrost,
●  zmniejszenie siły mięśniowej,
●  wysoki ton głosu,
●  zmniejszenie popędu płciowego.
Nasilenie wymienionych objawów jest proporcjonalne do stopnia niedoczynności jąder.
Rozpoznanie. Możliwe jest jedynie w placówkach specjalistycznych na podstawie całokształtu stwierdzonych zmian, a zwłaszcza laboratoryjnych badań hormonalnych.
Leczenie. W leczeniu niewydolności hormonalnej jąder stosuje się substytucyjne podawanie farmaceutycznych preparatów hormonalnych.

Nadczynność hormonalna jąder

Nadczynność hormonalną jąder powoduje zazwyczaj nadmierna hormonalna aktywność jąder w następstwie guzowatego rozrostu tkanki gruczołowej jądra. Występuje wówczas powiększenie, zazwyczaj jednostronne, jądra. Jeżeli nadczynność hormonalna wystąpi przed okresem pokwitania, to obserwujemy przedwczesne dojrzewanie płciowe. Charakteryzuje się ono wczesnym nadmiernym rozwojem narządów płciowych i innych drugorzędowych cech płciowych. Jeżeli natomiast nadczynność jąder wystąpi u dorosłych, tzn. po okresie pokwitania, to obserwujemy nadmierny rozwój cech płciowych u osobnika z męskim typem budowy ciała i bardzo silnym popędem płciowym.
Rozpoznanie. Możliwe jest wyłącznie w specjalistycznych ośrodkach klinicznych.
Leczenie. W razie potrzeby leczenia stosuje się operacyjne usunięcie nadczynnego hormonalnie guza lub podaje się przeciwstawne preparaty hormonalne.

Zaburzenia czynności wewnątrzwydzielniczej jajników

Jajniki są parzystym narządem gruczołowym, umieszczonym w miednicy mniejszej. Ich hormonalna czynność warunkuje płeć i osobowość kobiecą, a łącznie z hormonalną czynnością przysadki cykl miesiączkowy kobiet (patrz – Wybrane problemy z zakresu ciąży, porodu i połogu oraz – Choroby żeńskich narządów płciowych).
Jajniki, podobnie jak jądra i trzustka, wykazują mieszaną czynność wydzielniczą, tzn. wydzielanie zewnętrzne, polegające na wytwarzaniu i wydzielaniu komórek jajowych, oraz wydzielanie wewnętrzne, czyli czynność hormonalną. Istnieje ścisła zależność i wzajemne oddziaływanie pomiędzy tymi czynnościami. Pęcherzyki jajnikowe (Graafa) (w których dojrzewają komórki jajowe) wytwarzają tzw. hormon pęcherzykowy, czyli estrogen. Pęcherzyk jajnikowy po wydaleniu komórki jajowej przekształca się w ciałko żółte, wytwarzające drugi hormon jajnikowy, zwany progesteronem.
Estrogen rozwija pierwotne i wtórne żeńskie cechy płciowe, podtrzymuje sprawność żeńskich czynności płciowych, wpływa na błonę śluzową macicy, przygotowując ją na ewentualne przyjęcie zapłodnionego jaja. Wywiera pewien wpływ na przemianę materii, na stan naczyń krwionośnych oraz kształtuje psychikę kobiecą.
Progesteron powoduje dalszy rozrost gruczołów sutkowych (do ewentualnego karmienia) oraz błony śluzowej macicy (do ewentualnego zagnieżdżenia zapłodnionego jaja).
Bliższe szczegóły dotyczące tych problemów znajdzie czytelnik w rozdziale poświęconym fizjologii organizmu oraz w wyżej cytowanych rozdziałach.
Wśród zaburzeń czynności dokrewnej jajników wyróżniamy:
●  brak wydzielania hormonalnego jajników,
●  niedoczynność hormonalną jajników,
●  nadczynność hormonalną jajników.

Niedoczynność hormonalna jajników

Niedoczynność hormonalna jajników może dotyczyć:
●  niedoboru hormonu pęcherzykowego (estrogenu),
●  niedoboru hormonu ciałka żółtego (progesteronu).
Niedobór estrogenu objawia się niedorozwojem żeńskich narządów płciowych oraz dolegliwościami analogicznymi, jak po kastracji lub w okresie przekwitania. Często dochodzi do różnych chorób naczyniowych, stawowych oraz zwyrodnieniowych zmian na skórze.
Niedostateczne zaś wydzielanie progesteronu warunkuje zaburzenia miesiączkowe, czasem niepłodność, a bardzo często poronienia nawykowe.

Klimakterium

Szczególną postacią niedoczynności jajników są dolegliwości okresu przekwitania (czyli klimakterium) warunkowane naturalnym wypadaniem hormonalnej czynności jajników. Występują wówczas w różnym stopniu nasilone i tym samym dokuczliwe „uderzenia” krwi do głowy, okresowe uczucie gorąca, osłabienia, duszności, bóle i zawroty głowy itp. Podkreślić należy, że są one zjawiskiem naturalnym, a nie chorobowym i tylko w bardzo dokuczliwych przypadkach wymagają pomocy lekarskiej.
Zaznaczyć należy, że według endokrynologów zajmujących się zaburzeniami hormonalnymi okresu przekwitania kobiet (klimakterium) wspomniane wyżej oraz inne subiektywnie odczuwane i obiektywnie stwierdzane objawy związane z przekwitaniem mogą występować w mniejszym lub większym nasileniu w okresie na 6 lat przed ustaniem miesiączkowania do 6 lat po ostatniej miesiączce. Innymi słowy okres przekwitania u kobiet (i związane z tym objawy) może trwać ok. 12 lat. U kobiet o wzmożonej reaktywności i labilności wegetatywnej oraz psychofizycznej przedmiotowe objawy manifestują się i są odczuwane w większym stopniu niż u pozostałych kobiet.
Rozpoznanie niedoczynności hormonalnej jajników opiera się na:
●  całokształcie danych klinicznych,
●  analizie cyklu miesiączkowego,
●  cytologicznych badaniach wymazów pochwowych,
●  określeniu stężenia hormonów w płynach ustrojowych.
Leczenie niedoczynności hormonalnej jajników jest możliwe za pomocą zastępczego stosowania odpowiednich preparatów farmakologicznych.
Wspomnieć też należy, że u kobiet, u których tzw. pierwsza miesiączka wystąpiła stosunkowo późno, a więc które przeżyły później okres pokwitania, ostatnia miesiączka, i tym samym objawy przekwitania, występuje zazwyczaj wcześniej. Zatem ogólny okres miesiączkowania jest u tych kobiet wyraźnie krótszy niż u tych, u których pierwsza miesiączka wystąpiła relatywnie wcześnie.
Dokuczliwe objawy przekwitania („uderzenia” gorąca, czyli tzw. wary, zaczerwienienia twarzy, duszność, bóle głowy czy wzmożoną pobudliwość nerwową) można dodatkowo łagodzić i zwalczać:
●  stosując lekką, przewiewną odzież,
●  przebywając dużo na świeżym powietrzu lub w ośrodkach klimatyczno-uzdrowiskowych,
●  zażywając łagodne preparaty uspokajające,
●  stosując częste kąpiele (higieniczne, mineralne, radonowe, pływanie) i natryski chłodną wodą, a w okresie pomenopauzalnym (po ostatniej w życiu miesiączce) także i borowinowe.

Nadczynność hormonalna jajników

Nadczynność hormonalna jajników może dotyczyć:
●  zwiększonego wytwarzania hormonu pęcherzykowego albo
●  zwiększonego wytwarzania hormonu ciałka żółtego.
Nadmiar hormonu pęcherzykowego występuje najczęściej w przypadku nadmiernego, hormonalnie czynnego rozrostu pęcherzyka jajnikowego. Cechuje się on nadmiernym rozrostem kobiecego narządu rodnego, któremu towarzyszą nagłe, nadmierne i długotrwałe krwawienia maciczne (występujące zwykle po dłuższych okresach bezmiesiączkowych), bóle w podbrzuszu, nadmierna pobudliwość płciowa i kurcze spastyczne w przewodzie pokarmowym.
Nadmiar hormonu ciałka żółtego spotyka się stosunkowo rzadko, najczęściej w następstwie torbieli ciałka żółtego. Charakteryzuje się obrazem tzw. ciąży rzekomej (nie ma miesiączki, a jest powiększenie macicy i gruczołów sutkowych), lub też krwotokami macicznymi poprzedzonymi okresami bezmiesiączkowymi.
Rozpoznanie i leczenie obu stanów odbywa się na specjalistycznych oddziałach endokrynologicznych.

Prof. dr hab. med. Kazimierz Janicki

Fragment pochodzi z książki

Fragment publikacji „Domowy poradnik medyczny” pod redakcją Kazimierza Janickiego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011

Komentarze (0)

Dodaj swój komentarz

Żeby dodać komentarz, musisz się zalogować lub zarejestrować